ગુરુ શિષ્ય ની વાર્તા

ગુરુ શિષ્ય ની વાર્તા

દ્રોણાચાર્ય અને એકલવ્ય

અત્યંત પ્રાચીન કાળમાં હસ્તિનાપુર નગરના મહાન ગુરુ દ્રોણાચાર્ય પોતાની અભૂતપૂર્વ શસ્ત્રવિદ્યા માટે જાણીતા હતા. તેઓ કુરૂવંશના રાજકુમારોને શસ્ત્રો ચલાવવાની કળા શીખવાડતા. રાજકુમારોમાં અગ્રણીઓ જેવી કે અર્જુન, ભીમ, યુધિષ્ઠિર અને દુર્યોધન હતા. દ્રોણાચાર્યએ અર્જુનમાં વિશેષ લાગણી રાખી હતી અને તેમને શ્રેષ્ઠ ધનુરધારી બનાવવા ઈચ્છતા હતા.

એ જ સમયમાં નિષાદ જાતિનો એક યુવાન, એકલવ્ય, પોતાના વનમાં રહેતો હતો. એકલવ્યનું મન ધનુર્વિદ્યા શીખવા માટે વ્યગ્ર હતું. જ્યારે તેણે દ્રોણાચાર્યના શિષ્યોને કસરત કરતાં જોયા ત્યારે તેનું પણ મન થયું કે હું પણ એવો જ મહાન ધનુરધારી બનવું જોઈએ.

એક દિવસ એકલવ્ય સીધો જ દ્રોણાચાર્ય પાસે ગયો. વિનમ્રતાથી તેને વિનંતી કરી, “ગુરુદેવ, મને પણ તમારા શિષ્ય બનાવો. મને પણ ધનુરવિદ્યા શીખવો.” દ્રોણાચાર્ય જાણતા હતા કે એકલવ્ય રાજવી પરિવારમાંથી નથી, નિષાદ જાતિનો છે. રાજાના આદેશ અનુસાર તેઓ રાજકુમારોને જ શીખવી શકતા. તેથી દ્રોણાચાર્યએ દુઃખ સાથે કહ્યું, “બેટા, હું રાજકુમારોનો ગુરુ છું, હું તને શીખવી શકતો નથી.”

એકલવ્યને ભારે દુઃખ થયું, પરંતુ તે મહેનતથી હારી જવા તૈયાર નહોતો. તેણે વનમાં જઈને દ્રોણાચાર્યની માટીની પ્રતિમા બનાવી. તે પોતાની કલ્પના પ્રમાણે દ્રોણાચાર્યને ગુરુ માની રોજ ધનુર્વિદ્યા મહેનતથી શીખતો. ગુરુ વગર પણ એકલવ્યએ પોતાની મહેનતથી એવી પ્રગતિ કરી કે જંગલમાં કોઈ પણ પ્રાણી તેના તીરમાંથી બચી ન શકતું.

એક દિવસ ગુરુ દ્રોણાચાર્ય પોતાના શિષ્યો સાથે જંગલમાં આવ્યા. ત્યાં તેમના કુતરે એકલવ્યના તીરમાંથી બચવાનો પ્રયત્ન કર્યો, પરંતુ ક્યારેય કૂદીને બહાર ન નીકળી શક્યો. આશ્ચર્યથી ગુરુએ જોયું કે આ કામ કોનું છે? થોડે આગળ ગયા તો એકલવ્યનો ધનુષ લઈને અભ્યાસ કરતો યુવાન દેખાયો.

દ્રોણાચાર્યએ પુછ્યું, “કોણે તને આ શીખવ્યું?” એકલવ્યએ ગુરુને નમન કરીને જવાબ આપ્યો, “ગુરુદેવ, તમે જ શીખવ્યું. મેં તમારા આદર માટે તમારી પ્રતિમા બનાવીને ગુરુ માની.” દ્રોણાચાર્ય જાણતા હતા કે એકલવ્ય હવે અર્જુનથી પણ આગળ નીકળી શકે છે. તેમણે એકલવ્યને કહ્યું, “એકલવ્ય, તું મારા શિષ્ય છે, તો મને ગુરુદક્ષિના આપવી પડશે.”

એકલવ્ય ખુશીથી બોલ્યો, “ગુરુદેવ, કહો શું ગુરુદક્ષિણા આપું?” દ્રોણાચાર્યએ કહ્યું, “મને તારો અંગૂઠો ગુરુદક્ષિના રૂપે જોઈતો છે.” એકલવ્ય જાણતો હતો કે આ પછી તે તીર ન ચલાવી શકે. છતાં, તેણે વિલંબ કર્યા વગર પોતાનો અંગૂઠો કાપી ને ગુરુને સમર્પણ કરી દીધો.

આ વાર્તા બતાવે છે કે એકલવ્યમાં શ્રદ્ધા, મહેનત અને ગુરુભક્તિ કૈંયે ઓછા ન હતા. તેના ત્યાગે આખા વિશ્વને શીખ અપાવી કે સાચા શિષ્ય માટે ગુરુનો આદર સર્વોપરી છે, ભલે કોઈપણ અવરોધો આવશે.

દ્રોણાચાર્ય અને અર્જુન

અતિ પ્રાચીન ભારતમાં હસ્તિનાપુર નગરમાં દ્રોણાચાર્ય નામના મહાન ગુરુ હતા. તેઓ શસ્ત્રવિદ્યા, ખાસ કરીને ધનુરવિદ્યા શીખવડાવતા અને તેમને કૌરવો તથા પાંડવો બંને રાજકુમારો માટે ગુરુ તરીકે નિમવામાં આવ્યા હતા.

પાંડવોમાં અર્જુન ખૂબ જ હોશિયાર અને મહેનતી શિષ્ય હતો. જ્યારે ગુરુ દ્રોણાચાર્યએ શિષ્યોને તીર કસવાની કળા શીખવી, ત્યારે અર્જુને હંમેશા વિશેષ ધ્યાનથી વાતો સાંભળી અને મહેનત કરી. ગુરુ દ્રોણાચાર્યએ પણ અર્જુનમાં વિશેષ ભાવિ જોયું. તેઓ જાણતા હતા કે અર્જુનને શ્રેષ્ઠ ધનુરધારી બનાવવા માટે ખાસ કસરત કરવી પડશે.

એકવાર દ્રોણાચાર્યએ પોતાના બધાં શિષ્યોને એક જ સ્થાન પર બોલાવ્યા. તેમણે વૃક્ષ પર એક પક્ષી બેસાડ્યું અને કહ્યું, “તમારે એ પક્ષીના આંખમાં તીર મારવાનું છે.” બધાં શિષ્યો તૈયાર થયા. પ્રથમ બીજા શિષ્યોને બોલાવ્યા. દ્રોણાચાર્યએ પૂછ્યું, “તને શું દેખાય છે?” કોઈએ કહ્યું, “મને આખું વૃક્ષ દેખાય છે,” કોઈએ કહ્યું, “પક્ષી દેખાય છે.” ગુરુએ બધા શિષ્યોને પાછા બોલાવી દીધા.

પછી અર્જુનની વારો આવ્યો. દ્રોણાચાર્યએ પુછ્યું, “અર્જુન, તને શું દેખાય છે?” અર્જુને વીનમ્રતાથી જવાબ આપ્યો, “ગુરુદેવ, મને માત્ર પક્ષીના આંખ જ દેખાય છે, બીજું કશું નહિં.” ગુરુદેવ ખુશ થઈ ગયા અને કહ્યું, “આ છે સાચા ધનુર્ધરનો લક્ષણ – એકાગ્રતા.”

અર્જુને પક્ષીના આંખમાં સચોટ તીર માર્યું. આ પ્રસંગ પછી દ્રોણાચાર્યને ખાતરી થઈ ગઈ કે અર્જુન શ્રેષ્ઠ ધનુર્ધર બનશે. તેમણે અર્જુનને વધુ કસરત કરાવી, અનેક યુદ્ધ કળા શીખવી.

આ ગુરુ-શિષ્યનું સંબંધ આજે પણ આપણને શીખવે છે કે સાચું માર્ગદર્શન અને એકાગ્ર મહેનત જીવનમાં દરેક મુશ્કેલીને સરળ બનાવી શકે છે. દ્રોણાચાર્ય અને અર્જુનનું શિષ્યત્વ આજ પણ ચિરંજીવી ઉદાહરણ છે.

ચાણક્ય અને ચંદ્રગુપ્ત મૌર્ય

પ્રાચીન ભારતની ખૂબ જ પ્રેરણાદાયી ઘટના ચાણક્ય અને ચંદ્રગુપ્ત મૌર્યની છે. આ કથા બતાવે છે કે એક મહાન ગુરુ કેવી રીતે સામાન્ય છોકરામાં રાજા બનાવવા શક્તિશાળી બન્યો અને સમગ્ર ભારતને એકતામાં બાંધી શક્યો.

ચાણક્ય, જેને કૌટિલ્ય કે વિષ્ણગુપ્ત તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે, ખુબ જ બુદ્ધિશાળી અને નીતિશાસ્ત્રી હતા. તે તક્ષશિલા વિશ્વવિદ્યાલયમાં શિક્ષક હતા. નંદ વંશના રાજા ધનનંદના અન્યાયથી દુઃખી થઈ, ચાણક્યએ નક્કી કર્યું કે તે મગધના રાજ્ય પરથી અન્યાયનો અંત લાવશે.

એ જ સમયે ચાણક્યને ચંદ્રગુપ્ત મળ્યો — એક સામાન્ય યુવક, જેમાં રાજવી લોહી વહેતું હતું પણ જેને પોતાનું વંશજ પણ ખબર નહોતું. ચાણક્યએ તરત જ જાણી લીધું કે આ છોકરો કોઈક વિશેષ છે. ચાણક્યએ ચંદ્રગુપ્તને શિક્ષણ આપવાનું નક્કી કર્યું. તે ચંદ્રગુપ્તને તક્ષશિલા લઈ ગયો અને રાજકીય શાસ્ત્ર, યુદ્ધ કળા, નીતિ અને શસ્ત્રવિદ્યા શીખવી.

આગળ જઈને ચાણક્યએ ચંદ્રગુપ્તને નંદ વંશ સામે લડવા માટે તૈયાર કર્યો. પ્રથમ વખત જ્યારે ચંદ્રગુપ્તે નંદ સેનાથી લડવાનું શરૂ કર્યું, ત્યારે તેને હાર મળીને પાછો વાળવો પડ્યો. પરંતુ ચાણક્યના માર્ગદર્શન અને પોતાની મહેનતથી ચંદ્રગુપ્તે ફરી સેનાને શક્તિશાળી બનાવી.

હળવે હળવે ચંદ્રગુપ્તે નંદ વંશને હરાવી મગધ જીત્યું અને મૌર્ય વંશની સ્થાપના કરી. ચાણક્ય તેની સાથે ચણપટિયું થઈને સરકાર ચલાવતો. ચાણક્યના ચાણક્ય નીતિ, અર્થશાસ્ત્ર અને કુશળ રાજકારણના કારણે ચંદ્રગુપ્તનો રાજ્ય ભારતભરમાં વ્યાપ્યો.

આ ઘટનાથી શીખ મળે છે કે સાચા ગુરુ અને શ્રદ્ધાવાન શિષ્યના મિલનથી કંઈ પણ અસાધ્ય નથી. ચાણક્યના બુદ્ધિ અને ચંદ્રગુપ્તના સાહસે આખા ભારતને એકતામાં બાંધ્યું અને દુનિયાને બતાવ્યું કે એકતા, નીતિ અને મહેનતથી કોઈ પણ સપનું પૂરું કરી શકાય છે.

શંકરાચાર્ય અને તેમના શિષ્યો

ભારતના મહાન વિદ્વાન અને સંન્યાસ આશ્રમ પરંપરાના તેજસ્વી આચાર્ય, આદિ શંકરાચાર્ય, માત્ર ૩૨ વર્ષની ટૂંકી આયુષ્યમાં જ સમગ્ર ભારતભરમાં અધ્યાત્મ જાગૃતિ અને આધ્યાત્મિક એકતા લાવવાના માટે જાણીતા છે. તેઓએ અદ્વૈત વેદાંતને પુનઃ સ્થાપિત કર્યું અને લોકોમાં બ્રહ્મજ્ઞાનનું મહાત્મ્ય વ્યાપક રીતે પ્રસરીત કર્યું.

શંકરાચાર્યે માત્ર પોતે જ વિચાર વિચાર્યા નહીં, પરંતુ પોતાના વિચારોને પેઢી દર પેઢી વહેંચવા માટે વૈદિક જ્ઞાનને જીવંત રાખવા દેશના ચાર ખૂણે ચાર મઠોની સ્થાપના કરી. આ મઠો છે – પુરીમાં ગોવિર્દન પીઠ, દ્વારકા પીઠ, જયોતિર્મઠ (જોશીમઠ) અને શ્રીંગર પીઠ. દરેક પીઠ માટે તેમણે પોતાના શ્રેષ્ઠ શિષ્યોને આચાર્ય બનાવી નિયુક્ત કર્યા.

શંકરાચાર્યના પ્રખ્યાત ચાર મુખ્ય શિષ્યો છે – પદ્મપાદાચાર્ય, હસ્તામલકાચાર્ય, તોટકાચાર્ય અને સુરેશ્વરાચાર્ય. દરેક શિષ્યની અનોખી વાતો અને ગુણો હતા.

પદ્મપાદાચાર્યનો વાસ્તવિક નામ સંચરક હતું. ગુરુ માટે તેમનો ભક્તિભાવ અદભુત હતો. કહેવાય છે કે એકવાર પદ્મપાદ ગુરુના દર્શન માટે વહેગા ભાગ્યા, ગંગાના વહેણમાં પાદમોટી પોઈનાં બદલે કમળ ઉપસી આવતા ગયા. કમળના પાંદડાંઓ ઉપર ચાલતા ચાલતા તેઓ ગુરુ સુધી પહોંચ્યા. તેથી તેઓને ‘પદ્મપાદ’ ઉપનામ મળ્યું.

હસ્તામલકાચાર્ય બાળપણમાં નિકુંજ વ્યક્તિત્વ ધરાવતા હતા. કહેવામાં આવે છે કે એકવાર શંકરાચાર્યને મળતાં જ તેમણે આત્મવિદ્યાનું એવું સુંદર વર્ણન કર્યું કે ગુરુ પણ આશ્ચર્યચકિત થયા. ‘હસ્તામલક’ શબ્દનો અર્થ છે – હાથમાં અમલકફળ જેટલી સ્પષ્ટ રીતે આત્મજ્ઞાનને સમજવું.

તોટકાચાર્યનો ગુરુભક્તિ માટે આજે પણ ઉદાહરણ આપવામાં આવે છે. તેઓ તોટક સ્તોત્રના રચયિતા કહેવાય છે. ગુરુશિષ્યના બંધનને તેમણે કાવ્ય રૂપે ગીતોમાં સમાવી દીધું. તોટકાચાર્યને શંકરાચાર્યે ઉત્તરમાં જ્યોતિર્મઠમાં પીઠાધિપતિ બનાવ્યા.

સુરેશ્વરાચાર્ય પહેલાં મંડન મિશ્ર તરીકે જાણીતા હતા, જેઓ શરૂઆતમાં શંકરાચાર્યના વિચારોથી સહમત નહોતા. બંને વચ્ચે વૈદાંત વિશે વિશાળ ચર્ચા થઈ. અંતે મંડન મિશ્રને શંકરાચાર્યના તર્ક અને જ્ઞાન સામે શરણે જવું પડ્યું. તેઓને સંન્યાસ અપાવીને ગુરુએ સુરેશ્વરાચાર્ય નામ આપ્યું અને તેમને દક્ષિણ ભારતના શ્રીંગરી પીઠના આચાર્ય બનાવ્યા.

આ ચાર શિષ્યોને બનાવીને શંકરાચાર્યે માત્ર આધ્યાત્મિક વિચારધારાને જ જીવંત રાખી નહીં, પરંતુ ગુરુ-શિષ્ય પરંપરાના શ્રેષ્ઠ ઉદાહરણને આજે સુધી પ્રેરણારૂપે જાળવી રાખ્યું. આ વાર્તા આપણને શીખવે છે કે સાચો ગુરુ અને સાચા શિષ્યો મળ્યા તો જ્ઞાનયાત્રા ક્યારેય અટકતી નથી.

સચ્ચો ગુરુ – સચ્ચો શિષ્ય

અતીતના સમયમાં એક આશ્રમ હતો, જ્યાં અનંત સાધુઓ ભણતા. એ આશ્રમના મુખ્ય ગુરુ સ્વામી વિદ્યા સામી બહુ જ વિખ્યાત હતા. તેમની પાસે દૂર દૂરથી શિષ્યો શીખવા આવતા.

એ જ આશ્રમમાં અરવિંદ નામનો યુવાન શિષ્ય પણ રહેતો. અરવિંદ ગામના ગરીબ પરિવારમાંથી આવ્યો હતો. તેને વાંચવામાં ખૂબ જ રસ હતો. સવારથી સાંજ સુધી ધ્યાનપૂર્વક અધ્યયન કરતો.

એક દિવસ ગુરુએ બધા શિષ્યોને એક સમસ્યા આપી. પ્રશ્ન હતો કે “સાચા શિષ્યમાં શું ગુણ હોવા જોઈએ?” દરેક શિષ્યે કાગળ પર પોતાની સમજ લખી આપી. કોઈએ લખ્યું – આજે કોઈ શોર્ટકટ નથી, કોઈએ લખ્યું – આજે ગુરુનું પાલન કરવું, કોઈએ લખ્યું – આજે ગુરુને ક્યારેય પ્રશ્ન ન કરવો.

અરવિંદે કંઈજ લખ્યું નહીં. ગુરુએ પૂછ્યું, “શુ તું કોઈ જવાબ નથી આપી રહ્યો?” અરવિંદએ નમ્રતાથી કહ્યું, “ગુરુદેવ, મારી સમજી પ્રમાણે સાચો શિષ્ય કાગળ પર નહીં, જીવનમાં જવાબ આપે છે.”

ગુરુ સ્મિત કરીને બોલ્યા, “બરાબર કહ્યું. સાચો શિષ્ય જે શીખે છે, તે જ જીવનમાં ઉતારે છે.”

કેટલાય વર્ષો સુધી અરવિંદે ગુરુની સાથે રહીને શીખ્યું. પણ એક દિવસ ગુરુએ તેને જંગલમાં મોકલ્યો. ગુરુએ કહ્યું, “જ્યાં સુધી તું સાચો માર્ગ ન શોધી લે, પાછો આવતો નહિ.”

અરવિંદ જંગલમાં ગયો. પહેલા દિવસોમાં ભૂખ, તરસ, જનાવરોનો ભય – બધું સહન કર્યું. પરંતુ તે ગુરુના શબ્દો યાદ રાખતો. જીવનમાં સાચું જ્ઞાન – વાંચવાથી નહિ, અનુભવથી મળે છે.

કેટલાક મહિનાઓ પછી અરવિંદ ગુરુ પાસે પાછો આવ્યો. ગુરુએ પૂછ્યું, “શું મેળવ્યું?” અરવિંદએ નમ્રતાથી ઉત્તર આપ્યો, “ગુરુદેવ, સાચો માર્ગ અંદર છુપાયેલો હતો. હું બહાર શોધતો રહ્યો, પણ અંતે મને જ સમજાયું કે સાચો માર્ગ તમારા આ શીખેલ વચનોમાં જ હતો – સાચો શિષ્ય પોતે જ ગુરુ બને છે, જ્યારે પોતાની ભૂલોમાંથી શીખે છે.”

ગુરુ ખુશ થઈ ગયા. તેમણે અરવિંદને આશીર્વાદ આપ્યો – “તુ હવે સાચો શિષ્ય છે. હવે તું પણ બીજા માટે માર્ગદર્શન આપી શકે.”

આ વાર્તા આપણને શીખવે છે કે ગુરુ અને શિષ્યનો સંબંધ માત્ર શીખવા-સીખવાડવાનો નથી, પરંતુ જીવંત અનુભવનો છે. સાચો શિષ્ય ક્યારેય શીખવાનું બંધ કરતો નથી, અને સાચો ગુરુ ક્યારેય શીખવાનું અટકાવતો નથી.

શ્રેષ્ઠ ગુરુનું ભેટ

અદ્યાત્મના સમયમાં કોઈ એક મુદ્રાપુર ગામમાં એક વિખ્યાત ગુરુ રહેતા. બધાએ તેમને આધ્યાત્મિક માર્ગદર્શક તરીકે માનતા. લોકો દૂર દૂરથી પ્રશ્નો લઇને આવે અને તેમના ઉપદેશથી આનંદ પામે.

એ ગુરુ પાસે વિરાજ નામનો યુવક શિષ્ય પણ આવતો. વિરાજ ખુબજ ઉત્સાહી અને હોશિયાર હતો. તે ગુરુને રોજ પ્રશ્નો પૂછતો, ચર્ચા કરતો, પણ ક્યારેક ગુરુના શબ્દોનું પાલન કરતા તેને ઘણી જ અડચણ લાગતી.

એક દિવસ ગુરુએ વિરાજને કહ્યું, “મારા બેટા, જો તું ખરેખર જ્ઞાન મેળવવા માંગે છે, તો આજે માળા લઇ ને ગુફામાં જા અને શાંતિથી ધ્યાન કર.” વિરાજને લાગ્યું કે ધ્યાન કરવું એ બહુ સરળ કામ છે. તેણે તરત હા પાડી.

વિરાજ ગુફામાં ગયો. શરૂઆતના બે દિવસ બરાબર બેઠો, પરંતુ ત્રીજા દિવસે જ મન ચંચળ થઈ ગયું. તે વિચારોમાં ખોવાઈ ગયો – “શું હું ખાલી બેસીને જ કોઈ મહાન બની શકું? શું ગુરુ માત્ર મારા સમયને બરબાદ કરે છે?”

વિરાજ ગુરુ પાસે પાછો આવ્યો. ગુરુ હસ્યા અને કહ્યું, “વિરાજ, તું આટલું જ ધ્યાન રાખી શકે નહીં તો ક્યાંથી જ્ઞાન મેળેશે?” વિરાજે નમ્રતાથી પૂછ્યું, “ગુરુદેવ, મને સાચો માર્ગ બતાવો. હું ક્યારેય પુરી રીતે શાંતિથી કેમ નથી રહી શકતો?”

ગુરુએ વિરાજને ગામના ખેતરોમાં મોકલ્યું અને કહ્યું, “એક કામ કર, આ તપેલીમાં ધોળું દૂધ ભરીને આખું ગામ ફર. ધ્યાન રાખજે કે તપેલીમાંથી એક બूँદ પણ ન ઊડે.” વિરાજે કહેવું તો ખુબ અજીબ લાગ્યું, પણ ગુરુનો આદેશ હતો, માનવો જ પડ્યો.

વિરાજ ધીમે ધીમે પગલાં રાખી, આખું ગામ ફરી ગયો. ફરીને આવ્યો ત્યારે ગુરુએ પૂછ્યું, “કેટલા લોકોનો અવાજ સાંભળ્યો? કેટલા ઘરો જોયા? કેટલા કૂવા અને ઝાડુ જોયાં?” વિરાજ બોલ્યો, “ગુરુદેવ, મેં તો કંઈજ જોયું નહીં. મારી આખી નજર તો દૂધની તપેલી ઉપર હતી.”

ગુરુ સ્મિત કરતાં કહ્યું, “બેટા, જિંદગી પણ આવી જ છે. જો ધ્યાન ખેંચાઈ જાય તો તું અંદરની શાંતિ ગુમાવી બેઠો. જેમ તું દૂધ બચાવવા માટે એકાગ્ર રહ્યો, એમ જ જ્ઞાન મેળવવા માટે મનને એ જ રસ્તે રાખવું પડે.”

વિરાજને આખું સાર સમજી ગયો. એ દિવસ પછી વિરાજનો મન બહુ શાંત રહેવા લાગ્યું. હવે તે સત્સંગમાં બેઠટો, ગુરુના વચન માનતો અને અનુભવે જ્ઞાન મેળવો, એનું મહત્વ સમજતો.

આ વાર્તા આપણને કહે છે કે સાચો ગુરુ શિષ્યને ક્યારેય સીધું જ્ઞાન નથી આપતા – પરંતુ અનુભવથી જ્ઞાનની સાચી સમજ અપાવે છે.