ગાંધીજી ના પ્રેરક પ્રસંગો

ગાંધીજી ના પ્રેરક પ્રસંગો એ મહાત્મા ગાંધીના જીવનમાંથી ઉદ્દભવેલી એવી ઘટનાઓ છે, જે સત્ય, અહિંસા, સેવા અને નૈતિકતા પર આધારિત છે. આ પ્રસંગો માનવજીવનમાં ધીરજ, સહનશીલતા અને સકારાત્મક વિચારસરણી જગાડે છે. તેમના અનુભવોથી આપણને શીખ મળે છે કે નાના કાર્યમાં પણ મોટું પ્રેરણાસ્ત્રોત છુપાયેલું હોઈ શકે છે, જે આપણા રોજિંદા જીવનને સાર્થક બનાવી શકે છે.

આ સાથે, તમે અહીંથી ગાંધીજીના જીવન પ્રસંગો, મહાપુરુષોના પ્રેરક પ્રસંગો વિશેની માહિતી પણ વાંચી શકો છો.

આ પણ જરૂર વાંચો : ચાણક્ય ના પ્રેરક પ્રસંગો

ગાંધીજી ના પ્રેરક પ્રસંગો

સાબરમતી આશ્રમનો પ્રસંગ – સત્ય અને અહિંસાની પરીક્ષા

મહાત્મા ગાંધીજીનું સમગ્ર જીવન પ્રેરણાનો અખૂટ ખજાનો છે. સાબરમતી આશ્રમ તેમની ક્રાંતિનું નેત્રું હતું. અહીંજ સત્ય, અહિંસા અને સેવા જેવા આદર્શોને જીવંત બનાવતી અનેક ઘટનાઓ બન્યાં, જેને જાણીને આજે પણ મન માનવતાની સાચી વ્યાખ્યા તરફ વળે છે.

આ પ્રસંગ 1920ના દાયકાનો છે, જ્યારે ગાંધીજી સ્વરાજ્ય આંદોલનમાં વ્યસ્ત હતા. સાબરમતી આશ્રમમાં તે સમયે લગભગ 20-25 આશ્રમવાસીઓ રહેતા. અહીં જીવવાની પદ્ધતિ ખૂબ જ કડક હતી – દરરોજના નિયમો, સેવા, સમાનતા, સાદાઈ અને પરસ્પર સન્માન. દરેક આશ્રમવાસીને નિયમિત રીતે હાથનો કામ કરવો ફરજિયાત હતો – કોણ પાક કરે છે, કોણ સાફ કરે છે, કોણ પશુઓની સંભાળ કરે છે, એ બધું જ સરળ અને સમાન માનવામાં આવતું.

એક દિવસ આશ્રમમાં ઘટના બની. આશ્રમના પુત્ર સમાન બાળકોએ પાણીપોતાની ચોખ્ખાઈમાં ફેર પાડ્યો. સાંજના સમયે નાના બાળકો છુપાઈને આશ્રમ બહાર જવાની કોશિશ કરતા હતા. ત્યાંના નિયામકોએ આ વાત ગાંધીજી સુધી પહોંચાડી. ગાંધીજીને ખબર પડી કે કેટલાક બાળકો નજીકના બાજારમાંથી ગુપ્ત રીતે ગુડિયા અને મીઠાઈ ખરીદી લાવતા. આશ્રમમાં આ કડક નિયમ હતો કે કોઈ પણ બાળક બહારથી અનાવશ્યક વસ્તુઓ નહિ લાવશે, નહિ ખાશે – કારણ કે ત્યાં જાતે જ ખાવાનું બને, સાદું જીવન જીવાય.

આ વાત જાણ્યા પછી કેટલાક લોકોને લાગ્યું કે બાળકોને તાત્કાલિક દંડ આપવો જોઈએ. કેટલાકને લાગ્યું કે તેમને આશ્રમમાંથી બહાર કાઢી મૂકવું જોઈએ, જેથી નિયમનો ભંગ કરતા અન્ય કોઈ ન કરે. પરંતુ ગાંધીજી શાંત હતા. તેમણે દરેક બાળકને પોતે બોલાવ્યા. તમામ બાળકો તેમના નાના ઘરમાં નાનકડા ચટાઈ પર બેઠા.

ગાંધીજી મજબૂત સ્વરે પણ પ્રેમભર્યા ધ્વનિમાં પૂછે છે: “તમે શું કર્યું છે, મને સાચું કહી દો.”
પ્રથમ બાળક ડર્યું, બીજું પણ કંઇ બોલ્યું નહીં. અંતે એક બાળક બોલ્યું – “બાપુ, ભૂખ લાગી હતી અને નાનું મન લલચાયું. અમે ભુલ કર્યો.”

ગાંધીજીના આંખોમાં પાણી આવી ગયું. તેમણે કહ્યું: “તમે ભૂલ કરી છે, પરંતુ તમારી ભૂલને કાયદાની જેલમાં નહિ મોકલો, પરંતુ તમારો બાપુ આ ભૂલનો દંડ ભરશે.”
આ કહેતાં જ તેમણે પોતાના હાથમાં ઝાડુ લીધો અને કહ્યું, “આજે પૂરો આશ્રમ હું પોતે સાફ કરીશ. હું ખેતરોમાં હાથ કામ કરીશ અને જ્યાં સુધી મારે લાગશે કે તમારો બાપુ શાંતિથી રહી શકે, ત્યાં સુધી હું જ દંડપૂર્વક હાથ કામ કરીશ.”

આ જોઇને આશ્રમના મોટા લોકોને પણ આશ્ચર્ય થયું. બાળકો રૂવાંટા વળગીને રડવા લાગ્યાં. તેમણે કહ્યું: “બાપુ, અમે ભૂલ કર્યો છે, તમે કેમ દંડ ભરો? અમને સજા આપો, અમે જ ઝાડુ લગાવશું.”

ગાંધીજીએ કહ્યું: “મારા બાળકો, ભૂલ કોઈ પણ કરે, તે સમાજની ભૂલ છે. હું તમારી ગુરુ અને વડીલ તરીકે તમારી ભૂલમાં ભાગીદાર છું. હું દંડ લઈને નહિ, સેવા કરીને સાચું ભણાવીશ.”

આ પ્રસંગે માત્ર બાળકોને જ નહિ, મોટા સભ્યોને પણ એક મહાન સંદેશ આપ્યો – દંડથી નહિ, પ્રેમ અને ઉદાહરણથી જીવનમાં સત્ય અને શિસ્ત બેસે છે. આ છોકરીઓ-છોકરાઓ પછી ક્યારેય નિયમભંગ ન કરતા. અનેક વર્ષો સુધી આ પ્રસંગ સાબરમતી આશ્રમમાં મોં થી મોં વહેતો રહ્યો – ‘ગાંધીબાપુએ ભુલમાં પણ સેવાનું બીજ વાવ્યું.’

આ પ્રસંગ આજના શિક્ષણ પ્રણાલીના માટે પણ મૂલ્યવાન છે. આજે શાળાઓમાં, ઘરોથી બાળકોને નિયમ પાળવા શીખવાડવામાં આવે છે, પરંતુ મોટેભાગે શિકાર થતું હોય છે ડરથી. બાળકોને સજા મળે છે, તો મનમાં દૂર થવાની ભાવના થાય છે. પરંતુ ગાંધીજીનો આ પ્રસંગ બતાવે છે કે પ્રેમથી, પોતે ઉદાહરણ બનીને, સમજીને, બાળકોને શિસ્ત સાથે માનવતાની લાગણી પણ આપી શકાય છે.

આજે આપણને પણ પોતાને પુછવું જોઈએ – શું આપણા ઘરમાં, શાળામાં, સમાજમાં એવું ઉદાહરણ જીવંત છે? જો નહિ, તો શરુઆત આપણને કરવી પડશે – ‘સત્યનો માર્ગ બતાવવા માટે ઝાડુ અને ફરશી ધારણ કરવાની તૈયારી રાખવી પડશે.’

આ પ્રસંગ સાબરમતી આશ્રમમાં નથી પૂરતો – એ તો દરેક દિલમાં આશ્રમ બની વસે, એ જ સાચો ગાંધીમાર્ગ છે.

આ પણ જરૂર વાંચો : ટૂંકા પ્રેરક પ્રસંગો

દક્ષિણ આફ્રિકાનો પ્રસંગ – પહેલી વખત સત્યાગ્રહનો અજોડ સાહિત્ય

મહાત્મા ગાંધીજીના જીવનનો સૌથી પ્રેરણાદાયક અને વૈશ્વિક દ્રષ્ટિએ પણ અમર પ્રસંગ એટલે દક્ષિણ આફ્રિકા સમયગાળામાં થયેલો સત્યાગ્રહનો આરંભ. આ પ્રસંગે માત્ર ભારતને જ નહિ, આખા વિશ્વને પણ સત્ય અને અહિંસાના સંગમનો જીવંત પાઠ શીખવાડ્યો.

ગાંધીજી શિક્ષણ પૂર્ણ કરીને વકીલ બન્યા પછી થોડા સમય માટે મુંબઇમાં વકીલાત શરૂ કરી હતી. પણ તેમને યોગ્ય મકાન મળ્યું નહિ અને વકીલાતમાં મન નહિ લાગ્યું. તે સમયે દક્ષિણ આફ્રિકામાં ગુજરાટી વેપારીઓને એક કેસમાં કાયદાકીય મદદ જોઈએ હતી. 1893માં ગાંધીજી દક્ષિણ આફ્રિકા ગયા. તેમણે વિચાર્યું પણ ન હતું કે આ પ્રવાસ તેમના જીવનનું દિશાસૂચક મોર બનશે.

દક્ષિણ આફ્રિકા એ સમયે યુરોપીયન શાસકોના અંગત અહંકાર અને જાતિવાદનો ગઢ હતું. ત્યાં ભારતીયો, ખાસ કરીને કુલી મજૂરો સાથે અત્યંત તિરસ્કાર અને વર્ગભેદથી ભરી છૂટાછાટ વર્તણૂક થતી. ગાંધીજી પોતે પહેલી વખત તેને સ્પર્શીને જોયા. વકીલ તરીકે તેમને પ્રથમ ‘કાળી જાતિ’ તરીકે અપમાન સહન કરવું પડ્યું.

સૌથી પ્રસિદ્ધ ઘટના એટલે પીટરમેરિટ્સબર્ગ રેલવે સ્ટેશન પરનો પ્રસંગ. ગાંધીજી ફર્સ્ટ ક્લાસ ટિકિટ ખરીદી ટ્રીનના ફર્સ્ટ ક્લાસ ડબ્બામાં બેઠા હતા. ટ્રેન કંડકટર આવ્યો. સફેદ યાત્રિકે અસહમતિ વ્યક્ત કરી – ‘કાળા માણસને ફર્સ્ટ ક્લાસમાં કેમ બેસવા દો?’ ગાર્ડ આવ્યો અને જોઈને ગાંધીજીને કહ્યું, ‘તમે તાત્કાલિક નીચે ઉતરો.’ ગાંધીજીએ ટિકિટ બતાવી. તેમ છતાં ગાંધીજીને વાત્રુક મુક્તિનો અધિકાર નથી એવું કહીને બળપૂર્વક બહાર ઉતારી દેવામાં આવ્યા. તે ઠંડીની રાત હતી. સ્ટેશન પર કોઈ બાથરૂમ કે આસરો નહિ. ગાંધીજી એ રાત પુરી તડાકુ કોલ્ડ સ્ટેશન પર બેઠા.

તે રાતનો વિચાર એક સામાન્ય માણસને અપમાન અને ગુસ્સાથી ભરાઈ દે – પરંતુ ગાંધીજીના મનમાં ગુસ્સા કરતા વધુ વિચાર આવ્યો કે, ‘આ તમામની સમસ્યા છે. મારા જેવા હજારો પર રોજેરોજ એ જ અત્યાચાર થાય છે. જો હું પાછો ભારત જઈશ, તો શું મારા હાથે કંઈ બદલાશે?’

એ રાતે જન્મ્યો વિચાર ‘સત્યાગ્રહ’ – એટલે સત્ય માટે અહિંસાપૂર્વક લડવાનો હક. ગાંધીજી ચુપચાપ પાછા ગયા નહિ. તેમણે દક્ષિણ આફ્રિકામાં વસેલા ભારતીયો, કુલી મજૂરો, વેપારીઓને મળવાનું શરૂ કર્યું. તેમના દુઃખ સાંભળ્યા. જોઈને લાગ્યું કે એ લોકો અંગ્રેજોની ગર્વભેર કાયદાની લૂંટ, જાતિભેદ અને અસમાનતા સામે બોલવાની પણ હિંમત રાખતા નથી.

ગાંધીજી ધીમે ધીમે આ બધાને જોડવા લાગ્યા. પત્રિકાઓ, સભાઓ, નાનાં-મોટાં વિરોધ કાર્યક્રમો – બધું એક પછી એક શરૂ થયું. તેમણે કહ્યું, ‘કાયદાનો ભંગ નહિ, રાજ્ય સામે હિંસા નહિ – પરંતુ આપણા અધિકારો માટે વલણ સ્પષ્ટ.’ લોકો શરૂઆતમાં ડરતા. ‘અમે તો મજૂર, વડીલો, ગરીબ – શું અમે લડી શકીએ?’ ગાંધીજીએ સમજાવ્યું, ‘હું આગળ રહીશ, તમે પાછળ રહેશો – હિંસા નહિ, પરંતુ શાંતિથી પીઠ નમાવી નહિ.’

એક પ્રસંગે 1906માં દક્ષિણ આફ્રિકાના શાસકો ભારતિયોને ફરજિયાત ઓળખપત્ર (પાસ) રાખવાનો કાયદો લાવવાનો પ્રયાસ કર્યો. ઓળખપત્ર વગર કોઈને ચલાવવા નહિ દેવું. ગાંધીજીએ પીઠ ફેરવીને કહ્યું, ‘આ કાયદો આપણી આજે પર અકરાર અઘાત છે.’ તેમણે હાજર હજારો લોકોને કહ્યું, ‘આ પાસ બંધારણને અપમાન છે – આપણે નહિ પાળીએ.’

ત્યાંથી ‘સત્યાગ્રહ’ શરૂ થયો. હજારો લોકો એ પત્ર ફાડી નાખતા. પોલીસ ધરપકડ કરતી. અદાલત ઠસાઠસ ભરાઈ ગઈ. ઘણા શાળામાં, કોલેજમાં, કામમાં જોબ ગુમાવીને જેલ ગયા – પરંતુ કોઇએ હિંસા નહિ કરી. આખી દક્ષિણ આફ્રિકા જોઈ રહી – કાળા લોકો એમની આજે માટે શાંતિથી, સાચા માર્ગે લડી રહ્યા છે. કેટલાક દુર્બળ મનના લોકો દળદાર થયા, પરંતુ ગાંધીજી ન ખબડાયા.

આ સત્યાગ્રહ વર્ષો સુધી ચાલ્યો. આખરે અંગ્રેજ સરકારને વળગી જવું પડ્યું. ઓળખપત્ર કાયદો પાછો ખેંચાયો. દુનિયાને મળ્યું એક નવો સબક – ન ગોળી, ન તીક્ષ્ણ હથિયાર – માત્ર સત્યનો માર્ગ અને અહિંસા.

આ પ્રસંગે ગાંધીજીને આંતરિક રીતે મહાન બદલી દીધા. તેમણે કહ્યું, ‘મારે આ વિચાર હવે મારી માતૃભૂમિમાં લઈ જવાનો છે. ભારત માટે સાચું આજે, સત્ય અને અહિંસા જ સાચું શસ્ત્ર છે.’

આજ સુધી પીટરમેરિટ્સબર્ગ સ્ટેશન વિશ્વભરના ગાંધી અનુયાયીઓ માટે તીર્થ છે – જ્યાં એક રાતે એક માણસને દૂર નફરત બહાર કઢાઈ, પરંતુ તેના દિલમાંથી નવી દિશા ઊગીને વિશ્વને આઝાદીની ચાવી આપી.

દાંડી કૂચ – મીઠુસત્યાગ્રહ : એક નાનાં કણમાંથી મહાન લડત

મહાત્મા ગાંધીજીના જીવનમાં ‘દાંડી કૂચ’નો પ્રસંગ એવો છે જે આજે પણ લોકો માટે હિંસા વિના પ્રતિકારનો જીવંત પાઠ છે. બ્રિટિશ શાસનમાં મીઠા ઉપર કર એવો ફરમાવાયો કે સામાન્ય માણસે પોતાને જીવન માટે જરૂરી મીઠું પણ સરકારને ભાવ ચુકવીને જ ખરીદવું પડે. કાં તો વિદેશથી આવેલું મીઠું ખરીદવું પડે. નદીઓ, દરિયાઓથી મીઠું કાઢવાની મનાઈ હતી. લોકો માટે આ સહનશીલ બાબત નહોતી.

ગાંધીજીનો વિચાર સાદો હતો : જે મીઠું કુદરત આપે છે તે કોઈ રાજશક્તિ ખરીદી શકે નહિ. પરંતુ એને હિંસાથી નહિ, શાંતિથી પાછું મેળવવું પડશે. તેમના મનમાં વિચાર પાંગર્યો – “આ કરનો ભંગ કરવા આપણે સૌ મીઠું જાતે જ બનાવીશું. સરકારે અમને શું રોકી શકે?”

1930ના વસંત ઋતુમાં ગાંધીજી એ વિચારો સાબરમતી આશ્રમમાં પોતાના સાથીઓ સાથે વહેંચ્યા. આશ્રમના લોકો, રાષ્ટ્રીય નેતાઓ, સાથી કાર્યકર્તાઓ, યુવાનો – સૌને જણાવી દીધું કે “આ પ્રતિકાર હશે, પરંતુ એક જ શસ્ત્ર – અહિંસા.”

12 માર્ચ, 1930ના રોજ, વહેલી સવારે, ગાંધીજી 78 સાથીઓ સાથે સાબરમતી આશ્રમથી પગપાળા દાંડી તરફ ચાલ્યા. આશ્રમમાંથી દાંડી દરિયા કાંઠે પહોંચવા 240 કિલોમીટરનો લાંબો માર્ગ હતો. સૌના પગમાં ચંપલ, કપડા સાદા, હાથમાં એક લાકડી. તેમણે કોઈ મોટો હથિયાર નહિ લીધો – માત્ર આપોનો આત્મવિશ્વાસ, સહકાર અને અહિંસાનો સંકલ્પ.

રોજ 15-20 કિલોમીટર ચાલવામાં આવતું. રસ્તામાં ગામડાઓમાંથી હજારો લોકો બહાર આવીને ગાંધીજીને મળતા. કોઈ દુધ આપતું, કોઈ પાણી, કોઈક રસ્તા પર ફૂલો છાંટતા. આ કૂચમાં કોઈ ગોળી-બંદૂક નહોતી, છતાં બ્રિટિશ પોલીસને લાગ્યું કે આથી મોટો ખતરો બીજો નહીં હોય – કારણકે અહીં વિદેશી સરકાર સામે આખું ભારત જાગી રહ્યું હતું.

જ્યાં જ્યાં તેઓ ગયા ત્યાં તેમણે પ્રજાને સમજાવ્યું કે “મીઠું માણસ માટે છે, સરકાર માટે નહિ. આપણે કંઈ ખોટું નથી કરી રહ્યા, અમે કોઈને મારતા નથી, કોઈને ગાળો નથી દેતા – માત્ર પોતાનું હક પાછું લઈએ છીએ.”

આ દરમ્યાન અંગ્રેજ શાસકોએ અનેક પ્રયાસો કર્યા. ક્યાંક વાવાઝોડું પાથર્યું, ક્યાંક રોકવા હુકમ આપવામાં આવ્યા. છતાં કૂચ અટકી નહિ. રાહમાં પોલીસને ખબર પડી કે લોકોના મનમાં ડર નહોતો રહ્યો. ડર વગરના લોકો પાસે શક્તિ હોય છે – એ સત્ય ગાંધીજી દુનિયાને બતાવી રહ્યા હતા.

અંતે 5 એપ્રિલે ગાંધીજી દાંડી પહોંચ્યા. સવારે વહેલી વખતે તેઓ દરિયા કાંઠે પહોંચ્યા, થોડું પાણી ઊંડું હતું, તેમણે પંખો ચાંદીનો કે તાંબાનો નહિ – હાથથી જ દરિયાના ખારા પાણીમાંથી મીઠું કાઢ્યું. નાના કણને હાથમાં લીધાં અને કહ્યું, “આ મીઠાના દાણા બ્રિટિશ સામ્રાજ્યને આઝમાવશે.”

આ સમાચાર પળોમાં આખા દેશમાં ફેલાયા. હજારો લોકો પોતાના ગામના દરિયે ગયા. મહિલાઓ, વડીલ, યુવાનો સૌએ આ પદ્ધતિ અપનાવી. દરિયાની રેતીમાંથી મીઠું કાઢવું એ દેશમાં સરકારી ‘મીઠા કાયદા’નો ભંગ ગણાતો. પોલીસ લાખ વખત અટકાવે, ધરપકડ કરે – છતાં લોકોને હવે કોઈને ડર નહોતો. હજારોની સંખ્યામાં લોકો જેલમાં જતા – પરંતુ ક્યારેય હિંસા નહિ કરતા.

દાંડી કૂચ માત્ર મીઠુ બનાવીને નહી – આખા સ્વરાજ્ય આંદોલનની દીવો બની રહી. આ ઘટનાએ આખા વિશ્વમાં લહેર ઊભી કરી. દુનિયાના પત્રકારોએ લખ્યું કે “માણસે માનવી માટે મીઠું બનાવ્યું છે, તે કોઈ રાજમહેરથી નહિ.”

બ્રિટિશ સરકારે આંદોલન કાબૂમાં લેવા અનેક કડક પગલાં લીધાં. ગાંધીજીને પણ પછી ધરપકડ કરવામાં આવ્યા. પણ મીઠાના દાણા એ ક્ષણે લોકોના હૃદયમાં વાવાઈ ગયા. આખા દેશમાં જનસાગર જેવો આંદોલન થઈ ગયો.

ચંપારણ સત્યાગ્રહ – ખેડૂતની વેદના અને ગાંધીજીનું સહાનુભૂતિપૂર્વક નેતૃત્વ

મહાત્મા ગાંધીજીના જીવનમાં ચંપારણ સત્યાગ્રહ એક એવો મહત્વનો તબક્કો હતો, જેણે ભારતમાં પ્રથમ વખત ખેડૂતની પડતરની સામે લડવાની રીત આખા દેશમાં પ્રસરાવી. આ પ્રસંગે તેમણે બતાવ્યું કે અન્યાય સામે ઊભા રહેવું કેટલું જરૂરી છે — અને તે પણ અહિંસા અને સત્યના પાયે જ.

કથાને યાદ કરીએ તો વાત ૧૯૧૭ની છે. ઉત્તર પ્રદેશ અને બિહારના કેટલાક વિસ્તારમાં ચંપારણ જિલ્લો હતું. અહીં બ્રિટિશ સરદારો ખેડૂતોને જમિન પર-indigo-નામનું વાવેતર ફરજિયાત કરાવતા.-indigo નું વાવેતર ફાયદાનું નહોતું, જમીન બળાત્કારે લેણે લેવામાં આવતી, અઢળક કર વસૂલાતો. જો ખેડૂત-indigo ના વાવેતર માટે ના પાડે, તો તેના પર દંડ લાગતો. ખેડૂત હારીને ફરીથી-indigo જ વાવતાં — જમીન પણ બાંધક રાખવામાં આવતી. ખેડૂતો ભૂખ્યા રહેતા, તેમના ઘર ઉજડી જતા, ધરપકડ પણ થતી.

આ દુખી આલાપ ગાંધીજી સુધી પહોંચ્યો. ચંપારણમાંથી રાજકુમાર શુક્લ નામના એક ખેડૂત જેવા વ્યક્તિએ ગાંધીજીને મળીને વિનંતી કરી — “હું તમને મારા ગામ લઈ જવું છે. આપ આવશો?”
ગાંધીજી તે સમયે અન્ય કામોમાં વ્યસ્ત હતા, પરંતુ ખેડૂતોની હાકલ પર પાછા પડ્યાં નહિ. તેમણે કહ્યું, “હું આવશ, જો હકીકત જાણવી છે તો જમીન પર જઈને જ જોઇશું.”

ગાંધીજી ચંપારણ પહોંચ્યા. તેમને સ્થાનિક અધિકારીઓએ કડક ચેતવણી આપી કે “તમે અહીં આવીને કાયદો ભંગ કરી રહ્યા છો, તરત જ પાછા જાવ.” પરંતુ ગાંધીજી શાંતિથી બોલ્યા, “હું કોઈ હિંસા કરતો નથી, હું ખેડૂતને પુછવાનું છું કે શું મુશ્કેલી છે.” તેમનો અવાજ શાંત, પરંતુ અડગ હતો.

ગાંધીજી ગામડે ગામડે જતા. આખા વિસ્તારમાં ખેડૂતોને બોલાવતા, તેમની વાત સાંભળતા, ખાલી ઘરમાં બેસી ફાઈલ બનાવતા કે કેટલા ખેડૂતોને કેટલી જમીન ગુમાવવી પડી, કેટલા પર દંડ આવ્યો. ચંપારણમાં જ્યાં જ્યાં તેઓ જતા, ખેડૂતોએ પાંગરેલું ડર ધીમે ધીમે ઓસરવા લાગ્યું. લોકો વાર્તાલાપ કરવા લાગ્યા, ગૌણતા ખોલવા લાગ્યા.

જમીનદારોને અને બ્રિટિશ અધિકારીઓને એવું લાગ્યું કે આ સાધુ માણસ ખેડૂતને છતી રીતે શીખવી રહ્યો છે. તેમને અનેક વખત અટકાવવાનો પ્રયાસ કર્યો. પોલીસ આવીને ગેરકાયદેસર જાહેર કર્યા, ધરપકડની ધમકી આપી. છતાં, ગાંધીજી કહેતા, “મારે કોઈને મારવો નથી, કોઈને તોડવું નથી, હું ખેડૂતનું સાચું દ્રષ્ટાંત રાજ્ય સુધી પહોંચાડવા આવ્યો છું.”

કેટલાક સાથીઓ પણ ગાંડીફરમાઈ ગયા કે “આટલા દબાણ વચ્ચે તમે શું કરી શકો?” પણ ગાંધીજી કહેતા, “મારે જીલ્લાની જમીન નથી જીતવાની — મને ખેડૂતના હૈયામાં સાચા હક માટેનું બીજ વાવવું છે.”

કેટલાક સાથીઓએ તેમને સલાહ આપી કે લડી પડો, વિરોધ કરો — પરંતુ ગાંધીજીણે જણાવ્યું કે હિંસા નહિ, સહકાર અને સહાનુભૂતિ. તેમણે ચંપારણમાં આરોગ્ય શિબિરો શરૂ કરી, બાળકોને ભણવા નાની શાળાઓ ખોલી, સફાઈના કામને મહત્વ આપ્યું. આ બધું જોઈને સ્થાનિક લોકો માત્ર જમીનના હક માટે નહિ, જીવન સુધાર માટે પણ આગળ આવ્યા.

આ દરમિયાન બ્રિટિશ અધિકારીઓને લાગ્યું કે હવે એ લોકો પાસે કોઈ પૂરાવા નથી બચતા. અંતે તેમની પાસે વાતચીત સિવાય બીજું રસ્તો ન રહ્યો. ગાંધીજી સાથે કરાર થયો —-indigo વાવેતર ફરજિયાત નહોતું રાખવું, ખેડૂતોને જમીન પરનો હક પરત આપવો, જુના દંડ માફ કરવાં.

આ જીત માત્ર જમીનની નહિ, પરંતુ સાચી પ્રજા જાગૃતિની હતી. લોકોમાં ધૈર્ય પેદા થયું કે સત્ય અને અહિંસાથી પણ રાજશક્તિને બદલી શકાય છે. આ ચંપારણ સત્યાગ્રહને લોકોએ ‘હિંદનો પ્રથમ ખેડૂત આંદોલન’ પણ કહ્યું.
આ પછી આખા દેશમાં ખેડૂતો, મજૂરો અને સામાન્ય પ્રજાએ ગાંધીજીને પોતાના નેતા તરીકે સ્વીકાર્યો. તેઓ કોઈ સત્તાવાળું બળ નહોતા ધરાવતા — તેમનું બળ હતું – સત્ય, અહિંસા અને સહાનુભૂતિ.

આ પ્રસંગ આજે પણ દરેકને કહી જાય છે — અન્યાય સામે નમવું નહિ, હાથમાં હથિયાર લેવા કરતા હૃદયને સાચું રાખવું વધુ મોટું શસ્ત્ર છે. ગાંધીજીની આ કથા માત્ર ચંપારણમાં નહિ, દરેક ખેડૂતના દિલમાં જીવંત રહી છે.

ખેડા સત્યાગ્રહ – ખેડૂતની આંખોમાં આશા

ખેડૂતનું જીવન હંમેશાં મહેનત અને આશા વચ્ચે ઝૂલે છે. મહાત્મા ગાંધીજી માટે ખેડા સત્યાગ્રહ એ પ્રસંગ હતો, જ્યારે તેમણે ખેડૂતની હાડમસ સાથે પોતાનું હૃદય જોડી દીધું. આ પ્રસંગે તેમણે શાસકશક્તિને બતાવ્યું કે શસ્ત્ર વગર પણ આજે બધું જ બદલી શકાય છે.

કથાને ફરીથી ખોલીએ. વર્ષ 1917-18. ગુજરાતના ખેડા જિલ્લામાં સતત વરસાદ ઓછો પડ્યો. ખેતરો સુકાઈ ગયા, પાક ઉભો રહી ગયો. લોકો પાસે ખાવાનું દૂર્લભ બન્યું. અનાજ મળ્યું નહિ, પશુઓનું ચારો મળ્યું નહિ. હજારો ખેડૂત પોતાનો ઘરભાર છોડીને કામની શોધમાં દોર્યા. ઘરનાં વડીલો ને બાળકો ભૂખ્યા સૂતાં.

આ સંજોગોમાં બ્રિટિશ સરકાર ખેતરમાં ઉપજ નહોવા છતાં પણ જમીન વેરો માફ કરવાના બદલે ખેડૂતોને કહ્યું – ‘તમે વેરો ભરવો પડશે.’ ખેડૂતો ઘેર વેરા ભરવા સક્ષમ નહોતા, છતાં કલેક્ટર અને રાજ્ય કર્મચારીઓ કડક વેરો વસૂલવા ગામે ગામ પહોંચતા. મકાન, પશુ, વસ્ત્રો – બધું જ હરાજી થવાની ગલકત આવી.

ખેડૂતોએ પોતાના બાપ જેવી જમીન બચાવવા ઘણાં પ્રયત્ન કર્યા. અમદાવાદથી ગામના નેતાઓ ગાંધીજી પાસે પહોંચ્યા. તેમણે દીઠું કે ‘ખેડૂતને વેરો માફ નહિ મળે તો પોતાનું ઘર ગુમાવશે.’ ગાંધીજી પહેલે તો ગામડે ગામડે મોકલવામાં આવેલ અહેવાલો જોયા. ખેડૂતોને પીઠ આપવી કે નહિ, તે વિચારવું પડ્યું. પછી તેઓએ જાહેર કર્યું – ‘મારે હવે ખેડાના ગામોમાં જવું પડશે.’

ગાંધીજી સાથે વલ્લભભાઈ પટેલ, શંકરલાલ બેન્કર, મહાદેવભાઈ દેસાઈ જેવા સાથીઓ જોડાયા. તેમણે ખેડા જિલ્લાની ખાખ ખંખેરી નાખી. ક્યાં પાક ઉભો રહ્યો છે? ક્યાં વરસાદ પડ્યો છે? શું રાજ્યના દાવામાં સાચાઈ છે કે ખોટ? દરેક ઘર, દરેક ખેતરનું દસ્તાવેજોનું મૂલ્યાંકન કર્યું.

આમ બિરદાવીને સાચા અહેવાલના આધારે ગાંધીજી ખેડૂતને બોલાવ્યા – ‘તમે ભય મૂકીને વેરો ના આપો. જો સરકાર જમીન અને માલ મિલકત જપ્ત કરવાના પ્રયત્ન કરે તો પણ આપણે હાથ ન ઊંચો કરવો – ક્યારેય હિંસા નહિ.’

આવું કહેવું સહેલું હતું, પરંતુ ગામડે ગામડે લોકોને સતત દમન કરવામાં આવતું. કલેક્ટર પોલીસ સાથે આવીને પશુઓ બાંધી લઈ જતો. કેટલાક સ્થળે ઘર બંધ કરી દેતા. પરંતુ ખેડૂતોમાં વિશ્વાસ પેદા થયો કે ‘ગાંધીબાપુ અમારી સાથે ઊભા છે.’ લોકો તેમની આસપાસ ઊભા થતા ગયા. મહિલાઓએ પણ પોતે ખેતીકામ કરીને પુરાવો આપ્યો કે અન્ન મળ્યું નથી, ખાલી જમીનમાં શું વાવે?

સરકારને લાગ્યું કે ખેડૂતોને ડરાવવાની રીત કાર્યરત રહી નથી. ખેડૂત પોતાનો પાક ગુમાવ્યા પછી પોઢા પણ ગુમાવશે – એ આશા પણ ફળી ન પાડી. સૌથી વિશેષ વાત એ હતી કે ખેડા સત્યાગ્રહે એક પણ પથ્થર નહિ ફેંકાયો, કોઇ લાઠી નહિ ઉગાવી. સહનશીલતા સાથે સંકલ્પ જળવાયો.

કેટલાક સ્થાનિક અધિકારીઓએ ગામોમાં છૂટાછાટ ધમકી આપી કે ‘આપ વેરો ભરશો નહિ તો જેલમાં મોકલશો.’ ઘણા ખેડૂતોએ કહ્યુ – ‘અમે તૈયાર છીએ. ઘર ભલે લઈ લો, પાંજરામાં પુરો – પણ હક માટે જમ્પશો નહિ.’

આ બધું જોઈને આખરે બ્રિટિશ સરકારે મહાત્મા ગાંધીજીને વાતચીત માટે બોલાવ્યા. બે ત્રણ બેઠકો થયા. બધી દલીલ સામે આવી. સરકારના મંત્રીઓએ પહેલી વાર ખેડૂત સાથે સીધી વાત કરી. અંતે નિર્ણય આવ્યો કે જેમને પાક નુકસાન થયું છે, તેમનો વેરો માફ કરવામાં આવશે. જેના પર વધુ કર બાકી હતો, તેનું હપ્તામાં ચુકવણી આપવામાં આવશે.

આ જીત નાના પાયે લાગશે – પરંતુ ખેડૂતના હાથમાં સાચો હક પાછો આવ્યો. વેરો માફ થતાં લોકો ખુશીથી વાલૂં પેઠાં. આ આંદોલનથી સરદાર પટેલનું નેતૃત્વ પણ વધુ પ્રબળ બન્યું, કારણ કે તેમણે ગામડે ગામડે ખેડૂતોને મજબૂત રાખ્યા. ગાંધીજીને પણ ખબર પડી ગઈ કે આપણો ખેડૂત સહનશીલ છે, પરંતુ જાગ્રુત બનાવવો પડે.

ખેડા સત્યાગ્રહ પછી દેશમાં ઘણાં જગ્યા આવા ખેડૂત આંદોલનો ઊભાં થયા. દરેક ગામને સમજાયું કે હાથ જોડીને માગવાની જરૂર નથી, પરંતુ શાંતિથી હક માગવો પણ શક્તિ છે.

આજે જ્યારે ખેડૂત સામે કોઇ અયોગ્ય બંધારણ ઊભું થાય, ત્યારે ખેડા સત્યાગ્રહ યાદ કરવો પડે – હિંસા વગર ખેડૂતનો અવાજ પણ રાજશક્તિને નમાવી શકે છે.

આ પણ જરૂર વાંચો : નાના પ્રેરક પ્રસંગો

Conclusion

અમે આ બ્લોગ પોસ્ટ આર્ટિકલમાં ગાંધીજીના પ્રેરક પ્રસંગો વિશે સરળ અને ઉપયોગી માહિતી રજૂ કરવાનો પ્રયત્ન કર્યો છે. અમારો હેતુ દરેક વાચકને સત્ય, અહિંસા અને જીવનમૂલ્યો અંગે પ્રેરણાદાયક જ્ઞાન પહોંચાડવાનો છે. આશા છે કે તમને અમારું કાર્ય ગમ્યું હશે અને તમે પણ આ પ્રસંગો બાળકો અને મિત્રો સાથે શેર કરશો જેથી તેઓને પણ લાભ મળી શકે.

આવી રીતે જોડાયેલા રહો અમારી સાથે અને સાથ સહકાર આપતા રહો એ બદલ ખુબ ખુબ આભાર. Thank You!

Disclaimer

આ લેખમાં આપેલી માહિતી માત્ર શૈક્ષણિક અને જાગૃતિના હેતુથી રજૂ કરવામાં આવી છે. લખાણમાં કોઈ ભાષાકીય ભૂલ કે ટાઇપિંગ ભૂલ રહી ગઈ હોય તો કૃપા કરીને કોમેન્ટ દ્વારા જણાવશો.