શું તમે સ્વામી વિવેકાનંદના જીવન પ્રસંગો જાણવા ઈચ્છો છો? તો તમે સાચી જગ્યાએ આવ્યા છો!
આ આર્ટિકલમાં અમે સ્વામી વિવેકાનંદના જીવનના કેટલીક રસપ્રદ અને પ્રેરણાદાયી પ્રસંગો રજૂ કર્યા છે, જે તેમના વિચારો, ધૈર્ય અને આત્મવિશ્વાસની અનુભૂતિ કરાવે છે. આ પ્રસંગો વાંચીને તમે જીવનમાં પ્રેરણા મેળવવા અને સકારાત્મક દૃષ્ટિકોણ અપનાવવા પ્રેરિત થઇ શકો છો.
આ પણ જરૂર વાંચો : સ્વામી વિવેકાનંદના બાળપણના ત્રણ પ્રસંગો
સ્વામી વિવેકાનંદ જીવન પ્રસંગો
શિકાગો અધિવેશન – સ્વામી વિવેકાનંદનું આત્મવિશ્વાસ અને વિશ્વભરમાં ભારતીય સંસ્કૃતિનો ગૌરવ
સ્વામી વિવેકાનંદનું નામ બોલતાં જ આપણને યાદ આવે છે શિકાગો અધિવેશન. આ પ્રસંગ માત્ર તેમનાં જીવનનો નહિ, પરંતુ સમગ્ર ભારતના આધ્યાત્મિક ઈતિહાસનો એક દીપસ્તંભ બની ગયો છે. એક યુવાન સંત, જેના હાથમાં ન મોટેમોટા ગ્રંથો હતા, ન સત્તા, ન પૈસા, પરંતુ આત્મવિશ્વાસ અને સંસ્કૃતિ પ્રત્યેનો ગૌરવ – એ શક્તિએ આખી પશ્ચિમ દુનિયાને બતાવી દીધું કે ભારત ભૂખ્યું, ગરીબ, ગુલામ હશે, પણ તેના વિચારો અમુલ્ય છે.
1893ના સમયમાં વિશ્વ ધર્મ મહાસંમેલન માટે અમેરિકાના શિકાગોમાં વિશાળ આયોજન થવાનું હતું. વિશ્વના વિવિધ દેશોના ધર્મગુરૂઓને આમંત્રિત કરવામાં આવ્યા હતા. એ વખતે સ્વામી વિવેકાનંદ ભારતમાં પોતાનું કાર્ય – નવનિર્માણ, યુવા જાગૃતિ, આદર્શ જીવન – આ બધાં માટે ગામે ગામ ફરી રહ્યાં હતા. અમેરિકાની મુસાફરી માટે જરૂરી ખર્ચ, દસ્તાવેજ અને મૂળભૂત આધાર પણ એમને નહોતો. છતાં એમને લાગ્યું કે જો એવો અવસર છે, તો એ ભારતમાં સંતોને, વેદાંતને, પ્રાચીન જ્ઞાનને વૈશ્વિક સ્તરે સાચું સ્થાન અપાવવાનું યોગ્ય મંચ છે.
તેઓએ અનેક જગ્યાએ શિષ્યો અને મિત્રો સાથે ચર્ચા કરી. લોકોને આશ્ચર્ય લાગ્યું કે શું આ સાધુ વિદેશ જશે? કોઈકના શબ્દોમાં શંકા હતી, કોઈ પ્રેમથી સહાય કરવા તૈયાર હતું. અંતે કિલ્લત વચ્ચે પણ થોડા પૈસા, પાસપોર્ટ વગેરેનું જોગાનુ મળ્યું.
શિકાગોમાં પહોંચ્યા ત્યારે તેઓએ જોયું કે – દુનિયાના ધર્માચાર્યો પાસે ટોળા, અનુયાયી, દૂષિત રાજકીય વ્યક્તિત્વોનો સમૂહ હતો. વિવેકાનંદ માટે કોઈ ઓળખાણ નહોતી. તાત્કાલિક આક્રમક વાતાવરણમાં પત્રો, ઓળખપત્રો, પ્રવેશની પ્રક્રિયાઓ હલકી નહોતી. કલાકો સુધી બહાર રાહ જોવી પડી. ભુખ્યા, થાકેલા – છતાં ચહેરે કોઈ કળવળ નહિ. રોજ હોટલમાં રહેવાનું પણ મુશ્કેલ. કેટલીક વાર કોઈ ભારતીય પરિવાર એમને ભોજન આપતું, ક્યારેક એમણે ભૂખ્યા રહીને જ મનને મજબૂત રાખ્યું.
આ બધાં સંઘર્ષો છતાં તેઓ જરા પણ હાંફ્યા નહિ. તેમના મનમાં એક જ વિશ્વાસ – “હું કોઈ વ્યક્તિગત મહાનતા દર્શાવવા આવ્યો નથી, હું મારા દેશમાં જે શીખ્યો છું, તે જ જગતને આપીશ.”
11 સપ્ટેમ્બર 1893ના દિવસે finally એ પ્રસંગ આવ્યો. સભાખંડ લોકોને ભરેલો હતો. વિશ્વના સૌથી પ્રતિષ્ઠિત ધાર્મિક નેતા તેમનાં મંચો ઉપર બેઠાં હતા. અંદાજે 7000 લોકો. વિવેકાનંદ તરત બોલી જવા તૈયાર નહોતા – થોડો સંકોચ હતો. છાતીમાં અચાનક ધડકન વધી ગઈ. થોડું જ ભણતર, તે પણ અંગ્રેજી ભાષામાં બોલવું! પણ ગુરુ રામકૃષ્ણનું આશ્વાસન અને પોતાની અંદરની ગુંજ – “તારે ભારતનું મોઢું ઊંચું રાખવું છે” – એ વાક્ય તેમને ઊર્જિત કરી ગયું.
જેમજ પોતાનો વારો આવ્યો, તેમ તેમણે બોલવાનું શરૂ કર્યું – “સિસ્ટર્સ એન્ડ બ્રધર્સ ઓફ અમેરિકા…!”
આ પ્રણામ શબ્દ સાંભળીને આખો સભાખંડ થંભી ગયો. આ શબ્દો સાચા દિલથી આવ્યા હતા. લોકો તરત જ ઊભા થઈ ગયા અને લાંબા સમય સુધી તાળી વગાડતા રહ્યા. એ ક્ષણે વિશ્વના દર્શકો સમજી ગયા કે આ સાદો સંન્યાસી જે બોલશે, તે ખાસ હશે.
વિવેકાનંદે પોતાના પ્રવચનમાં ભારતના આધ્યાત્મિક વારસાને સન્માન આપ્યું. તેમણે કોઈ શસ્ત્રો કે રાજકીય શક્તિની વાત કરી નહિ. તેમણે સહનશીલતા, વૈશ્વિક સ્વીકાર અને ધર્મને જોડનારા મૂળ તત્વોની વાત કરી. તેમણે ધર્મને ભેદભાવ, જાતિ, પંથ કે દેશની સીમામાં સીમિત રાખવાનું નકારી દીધું. તેમણે વિશ્વમંચે કહ્યું કે “ભારત એવા વિચારોથી ચાલે છે, જેમાં દરેક મનુષ્યને ભગવાનમાં જોવામાં આવે છે.”
સંપૂર્ણ સભાખંડ મંત્રમુગ્ધ થઈ ગયો. બીજા-ત્રીજા પ્રવચનમાં પણ તેમણે વેદાંતનું લાક્ષણિક સુંદર સાહિત્ય, હિંદુ ધર્મનો સહિષ્ણુ સ્વભાવ અને આધ્યાત્મિક પરંપરાનું વૈશ્વિક મૂલ્ય સ્પષ્ટતાથી રજૂ કર્યું.
આ પ્રસંગે માત્ર શિકાગો નહીં, પરંતુ આખા ભારત માટે નવસ્વપ્ન દેખાડ્યું. ગુલામ ભારતના નાગરિકોએ પોતાના સંતને વિશ્વમાં ઊંચા સ્થાન પર જોયો. અજાણ્યા લોકો એટલા પ્રભાવિત થયા કે તેમને આગામી દિવસોમાં અનેક શહેરોમાં બોલાવાયું. તેમણે રાત્રિના દિવસો શિકાગો, બોસ્ટન, ન્યૂ યોર્ક, લંડન – બધા સ્થાનોમાં વાતો કરી, ઉપદેશ આપ્યા.
આ પ્રસંગે ભારતીયો માટે બહુ મોટું સંદેશો આપ્યું – “આત્મવિશ્વાસ રાખો, સમાજને જાગૃત કરો, નફરતને દુર કરો, જ્ઞાનનો પ્રકાશ ફેલાવો.”
આ પણ જરૂર વાંચો : જીવન ઘડતરના પ્રેરક પ્રસંગો
અલૌકિક સેવા – કાસ્ટ સમાનતા અને માનવતાનો સંદેશ
સ્વામી વિવેકાનંદ માત્ર મહાન ભાષણકર્તા કે વિદ્વાન સંત જ નહોતા, પરંતુ તેઓએ જીવંત જીવનમાં એવો ઉદાહરણ ઉભો કર્યો કે જે આજે પણ સમાજને સમાનતા, સેવા અને પરસ્પર માનવતાનું મૂલ્ય સમજાવે છે.
આ પ્રસંગ ત્યારેનો છે જ્યારે સ્વામી વિવેકાનંદ ગુરુ રામકૃષ્ણ પરમહંસના મહાપ્રયાણ પછી ભારતભરમાં ધર્મ જાગૃતિના કાર્યમાં નિકળ્યા. તેઓ ક્યારેક પગપાળા, ક્યારેક ટ્રેનમાં, ક્યારેક કોઈ શિષ્યના સહારે ગામ-ગામ ફરી રહ્યા હતા. તેમની સફરનો મુખ્ય હેતુ હતો – ભારતના અંતિમ ગરીબ વ્યક્તિ સુધી સત્સંગ અને આત્મવિશ્વાસ પહોંચાડવો.
એ સમયગાળામાં ભારત ભલે અંગ્રેજોની કબજામાં હતું, પરંતુ દરેક ગામડામાં જાતિપ્રથા અને અસ્પૃશ્યતાનું તાજું શ્વાસ લેતું હતું. ઊંચી જાતિના લોકો સાફ સફાઈ અને ઠેકાણે કામને હેતુભૂત મનતા નહીં અને નીચી જાતિના લોકો માત્ર સેવક તરીકે જીવતા. આ વચ્ચે સ્વામી વિવેકાનંદ સમાજને તોડીને જોડવાનું કામ કરી રહ્યા હતા.
એકવાર તેઓ ઉત્તરપ્રદેશના એક ગામમાં ઠેરવાયા. ત્યાં એક રાજપૂત પરિવારએ તેમને રોકાવાનું આમંત્રણ આપ્યું. ગામના કોતવાલ, જમીનદારો, પંડિતો – સૌને ખબર પડી કે ‘કલકત્તાના મહાન સંન્યાસી’ ગામમાં આવ્યા છે. સ્વાભાવિક રીતે સૌને લાગ્યું કે તેઓ મારા ઘરે આવી ભોજન કરશે તો ગામમાં માન વધશે. પણ વિવેકાનંદને જાણ થયું કે ગામના બહાર એક પરીત્યક્ત ચમાર કુટુંબમાં વૃદ્ધ માતા અને તેના બે બાળકો સાથે ભૂખ્યા છે.
તેઓ સીધા તેમના પાળામાં પહોંચી ગયા. વૃદ્ધા એટલી દુબળી કે હંમેશાં સૂઈ રહેતી, બાળકો ભીખ માંગી કે વળી હાથમાં મળ્યું તે ખાઈને જીવતા. એમને કોઈ પાસે જમવા બોલાવવાની સત્તા નહોતી.
સ્વામીજી પહોંચ્યા અને બાળકોને બોલાવીને કહ્યું, “મને તમારી સાથે જમવું છે.” બાળકોને લાગ્યું કે સ્વામીજી મજાક કરે છે. પણ સ્વામીજી પડ્યા નહીં. વૃદ્ધાને પ્રણામ કર્યા, પાણી માંગ્યું. પોતાના હાથથી ભૂખ્યા બાળકોને ખવડાવ્યું, પછી તેઓએ જે હતું તે જ લીધું – સૂકી રોટલી, જંગલી સાગ – અને શાંતિથી ભોજન કર્યું.
આ સમાચાર ગામમાં આગ જેમ ફેલાયા. રાજપૂત પરિવારે ગુસ્સાથી કહ્યું, “આ રીતે તમે અમારા સમાજની લાજ નાખી. બ્રાહ્મણ ઘરમાં નહિ જમવું અને ચમાર ઘરમાં જમવું?”
સ્વામીજીએ કહ્યું, “સાચી લાજ એ છે કે ગામમાં કોઈ ભૂખે સુવે નહિ. જો કોઈની ભૂખમાં ખોરાક આપવા તમારી જાતના બંધનો અવરોધ બનતા હોય તો એ બંધન તોડવો જોઇએ.”
તેઓએ એ જ ગામમાં જાગૃતિ પ્રવચન આપ્યું. લોકો એકઠા થયા. સ્વામીજીએ સ્પષ્ટ કહ્યું: “ભાઈઓ, આ દેશમાં જ્યારે સુધી જાતિઓ આધારિત બેંકીની ભેદભાવની દોર છે, ત્યાં સુધી ભગવાનનું સાચું સ્થાન હૃદયમાં નથી. જેમણે ઘમંડથી પોતાને પવિત્ર માન્યા, તેઓએ અંતે માનવતાને દાટીને રાખી છે.”
આ પ્રસંગ એટલા માટે યાદગાર છે કારણ કે સ્વામી વિવેકાનંદે ખાલી શીખવ્યું નહિ – જીવંત દાખલાં આપ્યાં. આ પછી ગામના કેટલાક યુવાનોએ આગ્રહપૂર્વક નક્કી કર્યું કે હવે કોઈ ભૂખ્યું નહિ રહે. સ્વામીજી આગળ જતા પહેલા ત્યાં એક વાનરસેના જેવી સંસ્થા ઉભી કરી, જેમાં ગામના યુવાન અનાજ ભેગું કરી તે ગરીબ પરિવારો સુધી પહોંચાડતા.
આ પ્રસંગ આપણી સામે બહુ મોટું વિચારપથ ખોલે છે. એ આપણને શીખવે છે કે માત્ર મંદિરમાં પૂજા, કથાઓ કે ઉપદેશો પુરતા નથી – સાચું ધાર્મિક જીવન ત્યારે જ છે જ્યારે ઉપવાસીને અન્ન, અજ્ઞાનીને જ્ઞાન, અને અસ્પૃશ્યને પ્રેમ મળે.
સ્વામી વિવેકાનંદે પોતાના દરેક પ્રવચનમાં કહ્યું – “મને મંદિરોમાં ખડખડાટ ઘંટો નથી જોઇતા, મને ઇચ્છા છે કે દરેક માણસમાં ભગવાનને જલ્દીથી ઓળખી શકાય. ભગવાન છતાળા મંદિરમાં નહિ, ભૂખ્યા ગરીબના આંસુમાં છે.”
તેઓએ જીવનભર જાતિભેદ વિરુદ્ધ લડાઇ કરી. તેઓ કહેતા, “ભારતનો વિકાસ ત્યારે થશે જ્યારે હરિજનને હરિરૂપે માનવામાં આવશે. જેમ આપણે ભગવાનને અન્ન ચઢાવીએ છીએ, તેમ ભગવત્ત્વ ધરાવતો ગરીબ આપણા હાથનું અન્ન મેળવે, એ જ સાચી ભક્તિ છે.”
આવો જીવંત પ્રસંગ આજે પણ ભારતને, આપણે સૌને, દરેક યુવકને બોલાવી રહ્યો છે – “જાતિનો અભિમાન નહિ, પ્રેમ અને સેવા જ સૌથી મોટું ધર્મ છે.” 🌼✨📿
ભયનો સામનો – કાશીના વાંદરાનો પ્રસંગ
સ્વામી વિવેકાનંદ કાશી શહેરની યાત્રા પર હતા ત્યારે એક દિવસ તેઓ એક સાંકડી ગલીઓમાંથી પસાર થઈ રહ્યા હતા. બંને બાજુએ મંદિરો હતાં અને ગલીમાં શાંતિ હતી. પણ અચાનક કેટલાક કુતરાં અને વાંદરાં એકઠાં થઈને તેમના પાછળ દોડવા લાગ્યા. વિવેકાનંદ આશ્ચર્યચકિત થયા અને થોડીવાર માટે ડરી ગયા. આડેધડ દોડવાની શરૂઆત કરી.
જેમ તેઓ દોડતા ગયા તેમ વાંદરાં પણ વધુ દોડવા લાગ્યાં. વિવેકાનંદની હાલત ખરાબ થઈ ગઈ. એટલામાં એક વૃદ્ધ સંન્યાસીએ દૂરથી અવાજ આપ્યો –
“દોડશો નહિ! વાંદરાંનો સામનો કરો!”
સ્વામીજી તરત ઊભા રહ્યા. જેમ તેઓ વળીને વાંદરાં સામે દ્રષ્ટિ ઉઠાવીને ઊભા રહ્યા, તેમ બધા વાંદરાં ધીરે ધીરે છૂટી ગયા અને શાંતિ થઈ ગઈ. આ પ્રસંગે તેઓએ એક મહાન બોધ મળ્યો –
“જ્યાં સુધી આપણે ડરીએ છીએ ત્યાં સુધી સંજોગો આપણને પીછો કરે છે. પણ જયારે આપણે ભયને ચક્કર માં નાખી તેની સામે ઊભા રહીએ, ત્યારે સંજોગો નમતું હોય છે.”
આ અનુભવ માત્ર એક શારીરિક ભયનો નાશ નહોતો, પરંતુ તેઓએ આત્મવિશ્વાસનો ઊંડો પાઠ શીખ્યો. પછીના જીવનમાં તેઓએ યુવાનોને હંમેશાં કહ્યું:
“ઉઠો, જાગો અને લક્ષ્ય પ્રાપ્ત થાય ત્યાં સુધી રોકાઓ નહિ!”
આ પ્રસંગ આજે પણ દરેક માટે પ્રેરણા છે કે ભયની સામે ઊભા રહો, ભાગો નહિ. ભય પર વિજય મેળવો તો સફળતા તમારા પગે પડી રહેશે.
રામકૃષ્ણ પરમહંસ સાથે ગુરુ-શિષ્ય સંબંધ
સ્વામી વિવેકાનંદના જીવનમાં સૌથી મોટું પરિવર્તન ત્યારે આવ્યું જ્યારે તેઓ પોતાના ગુરુ શ્રી રામકૃષ્ણ પરમહંસને મળ્યા. નરેણ્ડ્રનાથ (સ્વામી વિવેકાનંદનું બાળપણનું નામ) યુવાન અવસ્થામાં ખૂબ જ વિજ્ઞાનપ્રિય, તાર્કિક અને આધુનિક વિચાર ધરાવતા હતા. તેઓ ઈશ્વરનાં આસ્તિત્વ અંગે ઘણા પ્રશ્નો કરતા અને બધું તર્કથી સમજવા માંગતા.
એક દિવસ તેમના મિત્રે તેમને દક્ષિણેશ્વર ખાતે રામકૃષ્ણ પરમહંસ પાસે લઈ ગયા. રામકૃષ્ણે તેમને મળતાં જ કહ્યું, “તું તો મોડેથી આવ્યો છે, પણ હું તારો કેટલાય વર્ષોથી રાહ જોઈ રહ્યો છું.”
આ શબ્દો સાંભળીને નરેણ્ડ્રનાથ આશ્ચર્યચકિત થઈ ગયા. તેમના પ્રશ્નો સતત ચાલુ રહ્યાં: “શું તમે ભગવાનને જોયા છે?”, “તમે ઈશ્વર વિશે શું જાણો છો?” વગેરે. રામકૃષ્ણએ શાંતિથી દરેક પ્રશ્નનો જવાબ આપ્યો અને જણાવ્યું કે, “હું ભગવાનને જોઈ શકું છું, એટલાંજ સ્પષ્ટ રૂપે જેમ હું તને જોઈ રહ્યો છું.”
આ વાતથી નરેણ્ડ્ર હચમચી ગયા. થોડા સમય પછી, તેમને આત્માનો અનુભૂતિ થવા લાગી. તેઓ ધીરે ધીરે રામકૃષ્ણના નજીક આવે લાગ્યા અને તેમણે આખું જીવન પોતાના ગુરુના વિચારોને સમર્પિત કરી દીધું.
જ્યારે રામકૃષ્ણ પરમહંસના અંતિમ દિવસો આવ્યા, ત્યારે તેમણે વિવેકાનંદને કહ્યું, “તું મારા વિચારોને દુનિયાભરમાં ફેલાવજે. તું મારા પછી લોકોને માર્ગ બતાવજે.”
આ સંવાદ એક શિષ્યમાંથી જગતગુરૂ બનાવે તેવો હતો. વિવેકાનંદે પોતાના જીવનથી સાબિત કર્યું કે સાચો ગુરુ જો મળે અને સાચો શિષ્ય બને, તો આખું વિશ્વ બદલાઈ શકે છે.
સ્વાભિમાનનો અભ્યાસ – ભિક્ષાના પ્રસંગથી ઉદ્ભવેલો સંકલ્પ
સ્વામી વિવેકાનંદ ભારતમાં સંન્યાસ જીવન દરમ્યાન દેશના વિવિધ પ્રદેશોમાં પદયાત્રા કરતા હતા. તેઓ ક્યારેક ઉપવાસ કરતા અને ક્યારેક ભિક્ષા માગીને જીવન નિર્વાહ કરતા. એક વાર તેઓ મધ્યપ્રદેશના એક ગામમાં ગયા અને એક ઘરની સામે ભિક્ષા માટે ઊભા રહ્યા. ઘરનાં બહાર આવેલી સ્ત્રીએ એમની તરફ જોઈને અકળાયેલી અવાજમાં કહ્યું:
“તમે યુવક છો, તંદુરસ્ત છો, કામ શા માટે નથી કરતાં? આ રીતે ભિક્ષા માંગવાથી ક્યાંક જીવન નિર્મિત થાય છે?”
આ શબ્દો સ્વામી વિવેકાનંદના અંતરમાં ઘૂસી ગયા. તેઓ થોડા પળો માટે શાંત ઉભા રહ્યા અને પછી કંઈ કહ્યાં વિના પાછા વળી ગયા. રસ્તામાં ચાલતા તેઓ નિરવ વિચારમાં ગરકાવ થઈ ગયા. એક સ્ત્રીના નિર્દોષ વાક્યોએ તેમને ઝંઝોળી નાખ્યા.
તેઓએ પોતાના મનને પૃચ્છ્યું – શું હું સાચે જ મારી શક્તિઓનો ઉપયોગ કરી રહ્યો છું? શું મારી યાત્રાનો ઉદ્દેશ માત્ર ભિક્ષાથી પેટ ભરવો છે કે દુનિયાને આત્મજ્ઞાનના માર્ગે દોરી જવું?
એ દિવસથી સ્વામી વિવેકાનંદે ભિક્ષા માટે માગવાનું બંધ કરી દીધું. તેમણે પોતાના જ્ઞાન, પ્રવચન અને વ્યક્તિત્વ દ્વારા જીવન વિતાવવાનું નક્કી કર્યું. તેમના માટે એ દિવસ એક અંતરમાં બળ પેદા કરનાર પ્રસંગ બની રહ્યો. પછીના સમયગાળામાં જ્યારે તેઓએ શિકાગોમાં પોતાનું ઓજસ્વી ભાષણ આપ્યું, ત્યારે એ સ્ત્રીના શબ્દોની અસર પણ તેમના નિર્ણયમાં છુપાયેલી હતી.
આ પ્રસંગ આપણને શીખવે છે કે જીવવા માટે કેવળ ભોજન જરૂરી નથી – આત્મમર્યાદા, સ્વાભિમાન અને પોતાના શ્રમનું મહત્વ વધુ છે. સાચો વિકાસ ત્યારે થાય છે જ્યારે આપણે નરમ શબ્દોનું ઊંડાણથી આત્મમંથન કરીએ.
વરિષ્ઠ અધિકારીને શાંત જવાબ – ધૈર્ય અને શિસ્તનો સંવાદ
સ્વામી વિવેકાનંદ એક વખત યુરોપમાં મુસાફરી કરી રહ્યા હતા. તેઓ તદ્દન સામાન્ય કપડાંમાં હતા – એક ધાર્મિક સંન્યાસી જેવી વેશભૂષા. તેઓ રેલવે સ્ટેશન પર પોતાનો માર્ગ જોઈ રહ્યા હતા ત્યારે એક અંગ્રેજ અધિકારીએ તેમને જોઈને ધિક્કારજનક રીતે કહ્યું:
“આવો દેખાવ તો જંગલી માણસ જેવો લાગે છે!”
સ્વામી વિવેકાનંદએ તેની સામે કોઈ ક્રોધ કે દુઃખ વ્યક્ત કર્યા વગર ખૂબ શાંત અવાજમાં કહ્યું:
“મારે દેખાવ જંગલી હોઈ શકે, પરંતુ મારા વિચારો, મારા સંસ્કાર અને મારી ભાષા સંસ્કારોથી ભરપૂર છે. માણસનો મોટાપણો તેના કપડાંમાં નથી, પરંતુ તેના વિચારોમાં હોય છે.”
અંગ્રેજ અધિકારી થોડીવાર માટે મૌન રહી ગયો. તેણે એવી શાંતિ અને ગંભીરતા પૂર્વક મળેલો જવાબ જીવનમાં ક્યારેય નહોતો સાંભળ્યો. ત્યારબાદ જ્યારે રેલવેના કેટલાક યાત્રીઓએ વિવેકાનંદને ઓળખી લીધા અને તેમના પગમાં વંદન કર્યા, ત્યારે અધિકારીને સમજાઈ ગયું કે એ કોઈ સામાન્ય વ્યક્તિ નહોતા. તેણે શરમથી માફી પણ માંગી.
આ પ્રસંગ શીખવે છે કે પોતાનું સ્વભિમાન જાળવી રાખીને પણ શાંતિથી જવાબ આપવો શક્ય છે. ક્રોધ કે પ્રતિસાદ આપ્યા વગર માણસ બીજા પર વધારે પ્રભાવ પાડે છે. વિવેકાનંદનું જીવન એ બતાવે છે કે ધૈર્ય, નમ્રતા અને આત્મસંયમ માણસને મહાન બનાવે છે.
વેદાંતનો પ્રભાવ – એક ઉદ્યોગપતિના જીવનમાં પરિવર્તન
સ્વામી વિવેકાનંદ એક વખત મદ્રાસ (આજનું ચેન્નાઈ) ખાતે ધાર્મિક પ્રવચન માટે ગયા હતા. ત્યાં એક ધનાઢ્ય ઉદ્યોગપતિ તેમની મુલાકાતે આવ્યો. તે વ્યક્તિ ખૂબ જ દમખમથી ભરેલો અને પૈસાની ઘમંડ ધરાવતો હતો. તેણે વિવેકાનંદને કહ્યું:
“મને સમજાતું નથી કે આવા વેદ, ઉપનિષદ, આત્મા વગેરે વિચારો આપણને શું આપી શકે? ધંધો કરવો હોય તો મથામણ જોઈએ, ન કે ધ્યાન!”
સ્વામી વિવેકાનંદ શાંતિથી સાંભળતા રહ્યાં અને હળવેથી પૂછ્યું,
“તમારું ધંધો શું છે?”
તે જણાએ કહ્યું, “સૂત્ર બનાવવાનું મીલ છે.”
સ્વામીજી તત્કાળ બોલ્યા, “સૂત્રમાંથી કાપડ બનાવો છો, પણ શું તમે જીવના સુત્રોને સમજ્યા છે?”
તે વ્યક્તિ નવાઈમાં પડી ગયો. સ્વામીજીએ કહ્યું, “તમે બહારની સમૃદ્ધિ જોઈ છે, પણ અંદરના શાંતિના સ્ત્રોત વિષે તો અજાણ છો. વેદાંત એ શીખવે છે કે દુનિયાની દરેક વસ્તુમાં ઈશ્વર છે – આ સમજ તમારી નજરમાં કામદારોને પણ માનવતાથી જોવાની દ્રષ્ટિ આપશે.”
એ ઉદ્યોગપતિ ઉપરથી નીચે સુધી વિચારોમાં ડૂબી ગયો. થોડા સમયમાં તેણે સ્વામીજીના વિચારોને જીવનમાં ઉતારવાનું નક્કી કર્યું. તેણે પોતાના મીલમાં કામદારો માટે વધુ સુવિધાઓ ઉભી કરી અને પોતાના ધંધાને ધર્મની ભાવનાથી જોડવાનું શરૂ કર્યું.
આ પ્રસંગ જણાવે છે કે વિવેકાનંદ માત્ર ધાર્મિક પ્રેરણા આપતા નહોતા – તેઓ વ્યવસાયિક અને સમાજસેવી પણ બદલાઈ શકે તેવા વિચારશક્તિવાળાં નેતા હતા. તેમના શબ્દો આજે પણ અનેક ઉદ્યોગસાહસિકોને આધ્યાત્મિકતાની દિશામાં દોરી રહ્યાં છે.
ચરિત્ર બળ – યુવાનો માટે સંદેશ
એક દિવસ સ્વામી વિવેકાનંદને કેટલાક વિદ્યાર્થી મળવા આવ્યા. તેઓએ પૂછ્યું:
“મહારાજ, આપણને સફળ થવું છે. બૌદ્ધિક શક્તિ જોઈએ, યાદશક્તિ પણ હોવી જોઈએ. શાંતિ પણ જોઈએ, સમજ પણ.”
સ્વામીજીએ જવાબ આપ્યો:
“મારે કહવું છે કે એ બધું શક્ય છે, પણ એ માટે ‘ચરિત્રબળ’ હોવું જોઈએ.”
વિદ્યાર્થીઓને લાગ્યું કે આ તો જૂની વાત છે. પણ વિવેકાનંદે એમ સમજાવ્યું:
“વિદ્યા કે શક્તિ જેટલી મહત્ત્વની છે, એના માટે સંયમ, સત્ય અને ઉદારતા જેવી ગુણવત્તા ખૂબ જ મહત્વની છે. જો તમારું ચરિત્ર ખખડતું હોય, તો જ્ઞાન કે શક્તિ કોઈ કામની નથી.”
તેમણે એક ઊદાહરણ આપ્યું – જો તમે ભૌતિકશાસ્ત્રનો વિજ્ઞાની છો, પણ તમારા મનમાં દયાનું અભાવ છે, તો તમે એ વિજ્ઞાનનો ઉપયોગ નાશ માટે કરશો. પણ જો તમે અધ્યાત્મથી પૂરિત હો, તો એ જ વિજ્ઞાનથી દુનિયાને નવી દિશા આપી શકો.
વિદ્યાર્થીઓ ચકિત થઈ ગયા. એમને સમજાયું કે ચરિત્રબળ એટલે માત્ર શુદ્ધ વર્તન નહીં, પણ જીવનની સાચી દિશા, સાચી પ્રેરણા. વિવેકાનંદે એમની સાથે ચર્ચા કરતાં છેલ્લે કહ્યું:
“મને દુનિયામાં 100 એવા યુવાનો આપો, જેમનો ચરિત્ર નિર્મળ છે, અને હું દુનિયાને હલાવી દઈશ.”
આ પ્રસંગ આજે પણ દરેક યુવાન માટે આદર્શ છે – કે જ્ઞાન તો શક્ય છે, પણ ચરિત્ર એ જ્ઞાનને પ્રકાશ આપે છે.
માતૃભૂમિ માટે લાગણી – દેશસેવાનું પ્રણ
સ્વામી વિવેકાનંદ જ્યારે શિકાગોથી ભારત પરત આવ્યા ત્યારે દેશભરમાં ભવ્ય સ્વાગત થયું. કોલકાતામાં એક ભવ્ય મંચ પર એક યુવકે તેમનો અભિવાદન કર્યા પછી પૂછ્યું:
“સ્વામીજી, તમે તો અમેરિકા ગયાં અને વિશ્વમાં નામ કમાવ્યું. હવે અહીં પાછા આવીને શું કરશો?”
સ્વામીજી થોડા ક્ષણો માટે શાંત રહ્યા અને પછી બોલ્યા:
“હવે હું મારી માતૃભૂમિને જાગૃત કરવાનુ કાર્ય કરીશ. જ્યાં સુધી છેલ્લો ગામડો અભાવમાં છે, ત્યાં સુધી હું શાંતિથી બેસી નહિ શકું.”
તેમના આ શબ્દો લાખો હ્રદયમાં લાગ્યા. એ સમયે દેશ ગરીબી, અશિક્ષા અને અંધશ્રદ્ધામાં ઘેરાયેલો હતો. વિવેકાનંદે નક્કી કર્યું કે તેઓ યુવાનોમાં જીવનનું જાગરણ લાવશે. તેમને શીખવશે કે ધર્મ એટલે માત્ર પૂજા નથી, પણ પોતાનું કાર્ય ઈશ્વરની ઉપાસનાની જેમ કરવું.
તેમણે દેશભક્તિના વિચારો સાથે સંસ્કૃતિ, શિક્ષણ અને સમાજસેવાનો વિસ્ફોટક સંદેશ ફેલાવ્યો. યુવાનોને કહ્યું:
“ભારત જગે ત્યારે દુનિયા જગે.”
આ પ્રસંગ માત્ર તેમનું મંચ પર કહ્યું એક જવાબ નહોતું – એ ભારતના નવજીવનનો આરંભ હતો. તેઓએ પોતાના જીવનને આખુંજ દેશની સેવા માટે સમર્પિત કરી દીધું.
આજના યુવાનો માટે એ સૌથી મોટી શિક્ષા છે – કે સફળતા પછી પણ જો માતૃભૂમિ માટે ઉત્સર્ગ હોય, તો જીવનના સાચા અર્થ પ્રાપ્ત થાય.
ભય પર વિજય – વાનરોથી વિવેકાનંદનો સંઘર્ષ
સ્વામી વિવેકાનંદ જ્યારે વારાણસીમાં હતા, ત્યારે એક દિવસ મંદિરોના દર્શન માટે જતા હતા. રસ્તામાં અચાનક કેટલાક વાંદરાઓનો ટોળો તેમને ઘેરી લ્યો. વાંદરાઓ અત્યંત ઉગ્ર સ્વભાવ ધરાવતા હતા અને સાડી પકડીને ખેંચવાનો પ્રયાસ કરવા લાગ્યા.
વિવેકાનંદ પહેલે તો શાંત રહેવાનો પ્રયાસ કર્યો, પણ વાંદરાઓનો ઘેરાવ વધતો ગયો. તેઓ બેચેન થઈને પાછળ હટવા લાગ્યા – અને જેટલું પાછળ જતા, વાંદરાઓ એટલા વધુ હુમલો કરતા!
એ વખતે એક વૃદ્ધ સાધુએ દૂરથી આ સ્થિતિ જોયી અને બોલ્યા:
“ચાલો નહીં! વાંદરાઓ સામે વળીને જુવો!”
સ્વામીજી એ તરત જ ટકો આપ્યો. તેઓ ઊભા રહ્યાં, વાંદરાઓ તરફ નજર કરી શાંતિથી ઊભા રહી ગયા. આ દૃઢતા જોઈને બધાં વાંદરાઓ ધીમે ધીમે દૂર થવા લાગ્યા. એ અનુભવે તેમને જીવનનો એક મોટો પાઠ શીખવાડ્યો – “ભયથી ભાગો નહીં, ભયને અવલોકી જવો.”
વિવેકાનંદે આ પ્રસંગનો ઉલ્લેખ પોતાના પ્રવચનમાં પણ કર્યો અને કહ્યું:
“જ્યાં સુધી તમે ભયથી ડરો છો, ત્યાં સુધી તે તમારા પર હાવી રહેશે. પણ તમે તેની સામે ઊભા રહેશો ત્યારે તે ઓગળી જશે.”
આ પ્રસંગ આપણને શીખવે છે કે જીવનમાં ભય એ અવરોધક છે, પણ તેનું સામન કરવાથી જ વાસ્તવિક વિકાસ થાય છે. વિદ્યાર્થી હોય કે કાર્યકર – દરેક માટે આ સંદેશ અગત્યનો છે.
કરુણાનું શક્તિશાળી રૂપ – દુઃખી બાળક માટે હૈયું પસીજવું
એકવાર સ્વામી વિવેકાનંદ રસ્તે જતા હતા ત્યારે એક દુર્બળ બાળક રસ્તા પર બેઠું રડી રહ્યું હતું. તેના હાથમાં એક ભંગાયેલું રમકડું હતું. વિવેકાનંદએ તરત તેને ઉઠાવ્યું અને પૂછ્યું:
“બાળક, કેમ રડી રહ્યો છે?”
તે બાળકે રડી પડે રડે એમ કહ્યું:
“મારું રમકડું તૂટ્યું છે, હું ગરીબ છું, મને બીજું નથી મળતું.”
વિવેકાનંદને તે વાત બહુ જ લાગતી કરી. તેઓ તરત નજીકની દુકાન પર ગયા અને પોતાનાં પૈસાથી નવી ગાડીનું રમકડું ખરીદીને આપ્યું. પણ એ સાથે એમણે બાળકના માતાપિતાને બોલાવીને કહ્યું:
“આ બાળકને પ્રેમ આપો, ભણાવો. એક ભવિષ્ય અહીં બેઠું છે.”
આ નાનકડી ઘટના પાછળ ઘણો મોટો સંદેશ છૂપાયેલો હતો – કે સમાજમાં પરિવર્તન લાવવું છે તો આપણા નાના કાર્યોમાંથી શરૂ કરવું પડે. વિવેકાનંદ માટે ધર્મ એ માત્ર ઉપદેશો નહીં, પણ જીવંત કરુણાનું નામ હતું.
તેમણે પછી પોતાનાં પ્રવચનમાં કહ્યું:
“તમારું ધર્મ એ છે કે દુઃખી પર દયા નહી, પ્રેમ કરો. દયા ઉપરથી અહંકાર પેદા થાય છે, પ્રેમમાંથી સમતાવાદ.”
આ પ્રસંગ બતાવે છે કે એક નાના બાળક માટે કરેલા કર્મનું પડઘું સમાજ સુધી પહોંચે છે.
આત્મવિશ્વાસનું અમૂલ્ય શસ્ત્ર – યુવાન સાથે સંવાદ
એક વખત કોલકાતામાં પ્રવચન સમયે એક યુવાને સ્વામી વિવેકાનંદને પૂછ્યું:
“મારે મોટું કાર્ય કરવું છે, પણ મારામાં આત્મવિશ્વાસ નથી. હું ડરપોક છું. લોકો મને હસે છે.”
સ્વામીજી થોડીવાર માટે શાંત રહ્યા. પછી તેમણે યુવાનની આંખોમાં જોઈને કહ્યું:
“તું અજ્ઞાત નથી. તું દેવતાના અંશ સાથે જન્મેલો માનવી છે. તારા અંદર અપાર શક્તિ છૂપાયેલી છે. એક વાર આત્મવિશ્વાસ રાખીને આગળ વધ – દુનિયા તારા પગ નીચે નમી જશે.”
તેમણે યોગ અને ઉપનિષદોની વાત કરીને કહ્યું કે આત્માની શક્તિ અમિત છે. પણ આપણે જ એને ભૂલી ગયા છીએ.
“જો કોઈ તને નમાવવાનું કહી છે, તો યાદ રાખ – તું નમવા માટે ન થયો છે. તું ઊભો રહેવા માટે થયો છે!”
એ યુવાને બાદમાં લખ્યું હતું કે એ દિવસથી તેનું સમગ્ર જીવન બદલાઈ ગયું. તેણે ધૈર્ય, સમર્પણ અને આત્મવિશ્વાસથી એક નવું કાર્ય શરૂ કર્યું.
આ પ્રસંગ આજના યુવાનો માટે ખૂબ જ માર્ગદર્શનરૂપ છે – કે જ્યારે આત્મવિશ્વાસ ડગે ત્યારે વિશ્વનો શ્રેષ્ઠ ઉપદેશક આપણી અંદર રહેલી દિવ્ય શક્તિ છે.
સ્વામી વિવેકાનંદનું જીવન એ શીખવે છે કે કોઈ પણ માનવી નબળો નથી – તો ફક્ત પોતે એમ માને છે તેથી છે.
છાત્રાલયમાં વિરાટ સંસ્કાર – પોતાના માટે નહીં, સમૂહ માટે જીવવું
સ્વામી વિવેકાનંદ, જેઓ ત્યારે નરેન્દ્રનાથ તરીકે ઓળખાતા, કોલકાતામાં વિદ્યાર્થીઓ માટેના એક છાત્રાલયમાં રહેતા હતા. ત્યાં તેઓ અન્ય સહઅભ્યાસીઓ સાથે રહેતાં અને પોતે ભલે તંગ હિસાબમાં હોવા છતાં સહભાગી મિત્રો માટે હંમેશા મદદરૂપ રહેતા. નરેન્દ્રનાથ ખુબ જ પ્રભાવશાળી હતા – માત્ર શિખવાની દૃષ્ટિએ નહીં, પણ તેમના ઉદારતા અને નૈતિક મૂલ્યો માટે પણ.
એક દિવસ છાત્રાલયમાં ભોજન માટે થોડું જ આહાર બચ્યું હતું. સૌ વિદ્યાર્થી વચ્ચે વિવાદ ઊભો થયો કે હવે કોણ ખાશે. દરેક પોતાનું અવકાશ જુએ છે ત્યારે નરેન્દ્ર શાંતિથી ઊભા રહ્યા અને કહ્યુ, “તમે સૌ ખાવ, મને ભૂખ નથી.”
આવો જવાબ સાંભળીને સહપાઠીઓને દુઃખ લાગ્યું, પણ તેમણે નરેન્દ્રના ત્યાગને એક સામાન્ય સહિયારું નિર્ણય માનીને ભોજન ગ્રહણ કર્યું. પાછળથી જાણ્યું કે નરેન્દ્રનાથને પણ અનેક કલાકોથી ભૂખ લાગી હતી. છતાં પોતાની ભૂખને જુસ્સાથી દબાવીને સહઅભ્યાસીઓને તૃપ્ત કરવી એ તેમણે જીવનમાં સંસ્કારરૂપે અપનાવેલું હતું.
આ પ્રસંગ આ વાતનો પુરાવો છે કે વિવેકાનંદના જીવનની માવજત શરૂઆતથીજ ‘સેવાભાવ’ અને ‘અન્ય માટે જીવવાની ભાવના’ સાથે સંકળાયેલી હતી. નરેન્દ્રનાથ માટે પોતાનું સુખ નહિ, પરંતુ સમૂહનું સુખ મહત્વ ધરાવતું હતું – જે ગુણો પછીના સ્વામી વિવેકાનંદના જીવનનું મૂળ બન્યા.
જિજ્ઞાસા અને પુરુષાર્થ – ભગવાન હોય તો દર્શન આપો
યૌવનાવસ્થામાં નરેન્દ્રનાથ આત્મજિજ્ઞાસુ યુવાન હતા. પોતાના મનમાં સતત એક પ્રશ્ન લઈ ફરતા: “શું તું ભગવાનને જોયા છે?” તેઓ પોતાના તર્કશક્તિ સાથે અનેક સંતો, પંડિતો અને શિક્ષિત લોકોને આ પ્રશ્ન પુછતા – પણ કોઈ પણ વ્યક્તિ તેમને સંતોષકારક જવાબ આપી શકી નહિ.
એક દિવસ તેમના મિત્ર રામચંદ્ર દત્તે કહ્યું, “દક્ષિણેશ્વર જઈને રામકૃષ્ણ પરમહંસને મળ, તું જે પૂછે છે તે જવાબ તેઓ તને જરૂર આપી શકશે.”
પ્રથમ મુલાકાતમાં નરેન્દ્રને રામકૃષ્ણ પરમહંસ અચાનક સ્નેહથી ભેટ્યા અને તેને જોઈને ખૂબ ભાવાવેશમાં આવી ગયા. રામકૃષ્ણે કહ્યું, “બહુ દિઉથી તારી રાહ જોઈ રહ્યો છું.”
નરેન્દ્ર વિચારમાં પડ્યા કે આ સાધુ મને ઓળખે પણ કેમ?
ત્યાર બાદ તેમણે પોતાનો નિમિત્ત પ્રશ્ન પુછ્યો: “શું તમે ભગવાનને જોયા છે?”
રામકૃષ્ણ પરમહંસે તત્કાળ ઉત્તર આપ્યો: “હા, હું ભગવાનને જોઉં છું. એકદમ સ્પષ્ટ. તું પણ જોઈ શકે છે.”
આ પ્રસંગે બતાવ્યું કે જ્યારે સાચી જિજ્ઞાસા અને સાચા માર્ગદર્શક મળે, ત્યારે જીવનમાં પરિવર્તનના દ્વાર ખુલતા જાય છે. આ મુલાકાત પછી નરેન્દ્રનાથ પોતે આત્મજ્ઞાનના માર્ગે આગળ વધ્યા અને આખરે સ્વામી વિવેકાનંદ બન્યા.
શિખામણથી પહેલું કર્તવ્ય – અમેરિકાના એક દુર્લભ પત્ર
સ્વામી વિવેકાનંદ જ્યારે અમેરિકાના પ્રવાસે ગયા ત્યારે તેમણે અનેક જગ્યાએ ભાષણ આપ્યાં અને ભારતીય સંસ્કૃતિનું માધુર્ય વિશ્વ સમક્ષ રજૂ કર્યું. તેમ છતાં તેમણે કદી પોતાના અભિમાન અથવા આગવી મહત્તા દર્શાવી નહીં.
એક વખત અમેરિકાના શિકાગોમાં એક યુવાન પ્રૌઢ વ્યક્તિએ તેમને પૂછ્યું: “સ્વામીજી, તમે સતત ‘અન્યની સેવા કરો’ કહો છો, પણ કેમ?”
સ્વામીજીએ પૂછ્યું: “તમને માફ કરો, તમે શું કરો છો?”
તે યુવાને કહ્યું: “હું વ્યાપાર કરી રહ્યો છું.”
સ્વામીજીએ હળવે કહ્યું: “તમે તમારું નફો જોઈને કામ કરો છો, પણ દુનિયાને સુધારવું છે તો નિસ્વાર્થતા અને કર્તવ્ય એ પ્રથમ પગથિયાં છે.”
આ વાતને તેણે પત્રરૂપે પણ એક વખત મોકલ્યો હતું. તેમાં લખ્યું:
“માનવી માટે સૌથી મહત્વપૂર્ણ કામ એ છે કે તે પોતાની જાતથી આગળ વધી કોઈ બીજા માટે જીવવા શીખે. પાથરો, દુ:ખ કરો, પણ બીજાને હસાવવાનું ભૂલશો નહિ.”
આવા પ્રસંગો દ્વારા સ્વામી વિવેકાનંદે જ્ઞાનને પુસ્તકના પાનાથી જિંદગીના પથ પર લાવવાનું કાર્ય કર્યું. તેમણે વ્યક્તિત્વના વિકાસમાં સૌથી પ્રથમ “માનવતા”ને સ્થાન આપ્યું.
આ પણ જરૂર વાંચો : મહાપુરુષોના પ્રેરક પ્રસંગો
Conclusion
અમે આ બ્લોગ પોસ્ટ આર્ટિકલમાં સ્વામી વિવેકાનંદના જીવન પ્રસંગો અંગે સરળ અને પ્રેરણાદાયી માહિતી રજૂ કરવાનો પ્રયત્ન કર્યો છે. અમારો હેતુ દરેક વાચકને તેમના વિચારો, ધૈર્ય અને આત્મવિશ્વાસથી પ્રેરણા આપવા અને જીવનમાં સકારાત્મક દૃષ્ટિકોણ અપનાવવા પ્રેરિત કરવાનો છે. આશા છે કે તમને અમારું કાર્ય ગમ્યું હશે અને તમે પણ આ માહિતી બાળકો અને મિત્રો સાથે શેર કરશો જેથી તેઓને પણ પ્રેરણા મળી શકે.
આવી રીતે જોડાયેલા રહો અમારી સાથે અને સાથ સહકાર આપતા રહો એ બદલ ખુબ ખુબ આભાર. Thank You!
Disclaimer
આ લેખમાં આપેલી માહિતી માત્ર શૈક્ષણિક અને જાગૃતિના હેતુથી રજૂ કરવામાં આવી છે. લખાણમાં કોઈ ભાષાકીય ભૂલ કે ટાઇપિંગ ભૂલ રહી ગઈ હોય તો કૃપા કરીને કોમેન્ટ દ્વારા જણાવશો.