ઓખાહરણ ની વાર્તા

ઓખાહરણ ની વાર્તા

એકલવ્યા અને દ્રોણાચાર્ય

પ્રાચીન ભારતની મહાન ગુરુ-શિષ્ય પરંપરામાં એકલવ્યા અને દ્રોણાચાર્યની કથા ખૂબ જ પ્રેરણાદાયી છે. આ કથા માત્ર શિષ્યના અડીખમ સંકલ્પ અને શ્રદ્ધાની નહીં, પરંતુ ગુરુના વચન માટે ત્યાગ કરવાની મહાન ભાવનાની પણ છે.

કથાનું મૂળ મહાભારત સાથે જોડાયેલું છે. હસ્તિનાપુરના રાજકુમારોને શસ્ત્રવિદ્યામાં નિષ્ણાંત બનાવવાના દ્રોણાચાર્ય ગુરુ હતા. અર્જુન, ભીમ, દુર્યોધન, યુધિષ્ઠિર અને અન્ય રાજકુમારો દ્રોણાચાર્યના પ્રિય શિષ્યો હતા. દ્રોણાચાર્યે અર્જુનમાં અસાધારણ શક્તિ જોઈને તેને દુનિયાનો શ્રેષ્ઠ ધનુર્ધર બનાવવાનો સંકલ્પ લીધો હતો.

આજ સમય દરમિયાન નીષાદ વર્ગમાં એકલવ્યા નામનો યુવાન વસતો હતો. તેણે પણ ધનુર્વિદ્યા શીખવાની ઇચ્છા રાખી. એકલવ્યા પોતાના ગામનો રાજકુમાર નહોતો અને તેની જાતિ નીચે ગણાતી હતી, એટલે તે સીધો જ ગુરુ દ્રોણાચાર્ય પાસે ગયો અને વિનંતી કરી: “ગુરુદેવ, મને પણ ધનુર્વિદ્યા શીખવો.”

દ્રોણાચાર્યએ કહ્યુ, “બેટા, હું રાજકુમારોને શિક્ષણ આપવાનું વચનબદ્ધ છું. હું તને શીખવી શકતો નથી.” આ વાતથી એકલવ્યને દુઃખ થયું, પણ તેણે ગુરુને ભલે સ્પષ્ટ ના પાડી હોય, તે ગુરુ દ્રોણાચાર્યને પોતાનું ગુરુ માની ચૂક્યો હતો.

એકલવ્યા જંગલમાં ગયો. તેણે માટીની દ્રોણાચાર્યની પ્રતિમા બનાવી. દિવસ-રાત તેની સામે અભ્યાસ કર્યો. ઝાડના પાનને નિશાન બનાવીને તીરો ચલાવતો, પોતાના માટે દંડનિયમો બનાવ્યા. કોઈ માર્ગદર્શન વગર એકલવ્યાની મહેનતમાં વિક્ષેપ નહોતો. થોડા જ સમયમાં એનું નિશાન એટલું તીખું થયું કે પ્રાણી કે પક્ષી પણ એની નજરમાંથી બચી ન શકે.

એકવાર દ્રોણાચાર્ય પોતાના શિષ્યો સાથે જંગલમાં આવ્યા. તેમની પાસેનો કુતરો ભાગતો ભાગતો એકલવ્યા સુધી ગયો. એકલવ્યાએ એવી તરકીબથી તીરો ચલાવ્યા કે કુતરાની જીભને તીરોથી ઘેરી દેતાં પણ એને કોઈ ઈજા નહિ થઈ. આ જોઇને દ્રોણાચાર્ય અને શિષ્યો ચોંકી ઉઠ્યા.

દ્રોણાચાર્ય પાસે જઈને પૂછ્યું, “કેવું શક્ય થયું?” એકલવ્યાએ નમ્રતાથી કહ્યું, “ગુરુદેવ, મેં તમારી પ્રતિમાને ગુરુ માનીને અભ્યાસ કર્યો. તમે મારા ગુરુ છો.”

દ્રોણાચાર્યને ખ્યાલ આવ્યો કે જો એકલવ્ય એવી રીતે આગળ વધશે, તો અર્જુન શ્રેષ્ઠ ધનુર્ધર નહિ રહી શકે. ગુરુને અર્જુન સાથે કરેલા વચનની યાદ આવી. તેમણે એકલવ્યાને ગુરુદક્ષિણા માંગવાનું નક્કી કર્યું.

દ્રોણાચાર્ય બોલ્યા, “એકલવ્ય, જો હું તારો ગુરુ છું, તો મને ગુરુદક્ષિણા આપ.”

એકલવ્યા તત્કાળ નમ્રતાથી બોલ્યો, “ગુરુદેવ, કહો શું ગુરુદક્ષિણા આપું?”

દ્રોણાચાર્યએ કહ્યું, “મને તારો અંગૂઠો ગુરુદક્ષિણા રૂપે જોઈએ.”

એકલવ્ય જાણતો હતો કે અંગૂઠા વગર તે કદી પણ તીર નહિ ચલાવી શકે. છતાં એક ક્ષણ પણ વિલંબ કર્યા વગર તેણે પોતાનો અંગૂઠો કાપી ને ગુરુના ચરણોમાં સમર્પણ કરી દીધો.

આ વાત બતાવે છે કે એકલવ્યા માટે ગુરુનો આદેશ શ્રેષ્ઠ હતો. એકલવ્યાનું આ ગુરુભક્તિ આજે પણ દુનિયાના દરેક શિષ્ય માટે પ્રેરણારૂપ છે — કે સાચો શિષ્ય ક્યારેય ગુરુના વચન સામે પ્રશ્ન નથી કરતો, ભલે તેને પોતાના સપના ત્યાગવા પડે.

ખિસકોલી અને સમુદ્ર

એક વખતની વાત છે. દૂર દૂર સુધી વ્યાપેલા સમુદ્ર કિનારે એક નાનકડી ખિસકોલી રહેતી હતી. એ દરરોજ સમુદ્ર કિનારે આવે, પાનખરમાં તૂટેલા પાંદડાં, લાકડાં ચૂંસી ચૂંસી પોતાની નાનકડી માળો બનાવી રાખતી. ખિસકોલી ખૂબ જ મહેનતી અને અભિમાની હતી – એને પોતાના પર ઘણો વિશ્વાસ હતો.

એકવાર ખિસકોલીએ વિચાર્યું, “મારો ઘર તો ઝાડની ડાળીએ છે, પણ જો હું સમુદ્ર કિનારે રેતીમાં મારો ઘર બાંધું તો કેટલું મજાનું!” એને લાગ્યું કે કિનારે મીઠી ઠંડી હવા, પાણીનો અવાજ અને ખુલ્લી જગ્યા – બધું જ સુંદર હશે. એટલું વિચાર્યું કે ખિસકોલીએ તરત જ કામ શરૂ કરી દીધું.

પાનખરના લાકડાં, પાંદડાં એકઠાં કરી, ખિસકોલીએ રેતીમાં પોતાનું નાનું માળું બનાવી દીધું. એને પોતે બહુ જ ખુશ થઈ ગઈ. હવે દરરોજ કિનારે રમે, ગરમ રેતીમાં સૂવે અને છાંયડામાં આરામ કરે.

પરંતુ ખિસકોલી ભૂલી ગઈ કે સમુદ્ર ક્યારેય સ્થિર નથી રહેતો. એક સાંજ સમુદ્રમાં જોરદાર ઝંખાવ આવ્યું. પવન ફૂંકાયો, તરંગો ઉછળ્યા અને ઉંચા ઉંચા વેવ્સ રેતી સુધી આવી ગયા. ખિસકોલીનો નાનો માળો તરંગોમાં ડૂબી ગયો. ખિસકોલી કેટલીયે વાર ઘર બચાવવાનો પ્રયત્ન કરતી રહી, પાંદડાં ઊંચકતી, લાકડાં પાછાં લાવતી, પરંતુ દર તરંગ બધું ફરીથી લઈ જાય.

થોડી વાર પછી ખિસકોલી થાકી ગઈ. એ તરંગ સામે શાંત થઈ ને બેઠી રહી. એ સમુદ્રને બોલી, “કેમ તું મારી મહેનત છીનવી લઈ રહ્યો છે? મેં શું બુરું કર્યું?” સમુદ્ર ધીમેધીમે બોલ્યો, “મારી નીતિમાં જ આ છે. હું ક્યારેય સ્થિર નથી. હું કોઈનું ઘર કિનારે લાંબા સમય સુધી ઊભું રહેવા દઈ શકતો નથી.”

ખિસકોલીને સમજાયું – પોતે મહેનત તો કરી, પણ યોગ્ય જગ્યા પસંદ ન કરી. અંતે ખિસકોલીએ નક્કી કર્યું કે હવે ફરીથી ઝાડની ડાળીએ જ માળો બાંધશે – જ્યાં પવન, વરસાદ, ક્યારેક તારાં પણ આવે, પણ ઘર દૂર સમુદ્રની લહેરોથી સુરક્ષિત રહે.

આ વાર્તા આપણને શીખવે છે કે મહેનત સાથે યોગ્ય વિચાર અને યોગ્ય સ્થાન પણ મહત્વનું છે. જો સ્થાન યોગ્ય ન હોય, તો મહેનત પણ તરંગોમાં વીંટી જાય.

દુધવાળાની લાલચ

એક ગામમાં રામુ નામનો એક દુધવાળો રહેતો હતો. રામુ ખૂબ જ મહેનતી હતો અને ગામના બધાં ઘરોએ તેનો દૂધ લેતા. સવારે વહેલા ઊઠીને તે પોતાના બે ગાયોને દૂધી કાઢતો અને પછી ગામમાં જઈને ઘર ઘરે દૂધ વહેંચતો. લોકો પણ તેની મહેનત અને ઈમાનદારીને વખાણતા.

એક દિવસ રામુને લાગ્યું કે હવે થોડું વધારે કમાવું જોઈએ. તેના મનમાં લાલચ આવી ગઈ. તેણે વિચાર્યું કે દૂધમાં પાણી મેળવીને વેચીશ તો વધારે દૂધ બની જશે અને વધારે પૈસા મળશે. પહેલાં તો તે શંકા કરતો હતો કે કોઈ પકડી નહિ લેને? પણ લાલચ એ માનવના મનને અંધ બનાવે છે. તે દરરોજ થોડી થોડી માત્રામાં પાણી મળવાનું શરૂ કર્યું.

શરૂઆતમાં કોઈને ખબર ન પડી. લોકો ખુશ હતા કે રામુ જેટલો ઝડપથી દૂધ પહોંચાડે છે તે સારું છે. પરંતુ ધીમે ધીમે દૂધ થોડું ફિકુ લાગવા લાગ્યું. કેટલાંક લોકો ફરિયાદ પણ કરવા લાગ્યા. રામુ બોલતો, “ગાય પાસે દૂધ ઓછું થયું હશે, કાં તો ઋતુ બદલાઈ છે, મને શું ખબર?” લોકો ફરી તેની ઈમાનદારીને યાદ કરીને ચૂપ થઈ જતાં.

આ રીતે રામુના ઘરનું આવક વધવા લાગી. તેણે નવા કપડા ખરીદ્યા, મોટું ઘર લીધું. ગામના કેટલાક લોકો આશ્ચર્યમાં મુકાયા કે દુધવાળાની આવક એટલી કેટલી? પરંતુ કોઈએ ખુલ્લેઆમ પૂછ્યું નહીં.

એક દિવસ ગામમાં એક નવા ડોક્ટર આવ્યા. તેમની પત્નીને રામુ દૂધ આપતો હતો. ડોક્ટરે દૂધ ચાની માટે ઉકાળ્યું ત્યારે તેને થોડું વિચિત્ર લાગ્યું. તેમણે દૂધનું પરીક્ષણ કરાવ્યું. પરીક્ષણમાં ખબર પડી કે દૂધમાં પાણી છે. ડોક્ટરે તરત જ ગામના લોકોને આ વાત કહી.

ગામના લોકોનો રોષ ફાટી નીકળ્યો. રામુને પકડીને ગામના ચોરાહે લઈ આવ્યા. બધાએ તેની ખરાબી કાઢી. રામુ ખૂબ શરમાયો, તેને સાચું સાંભળવું પડ્યું. ગામના મુખિયાએ કહ્યું, “તારી લાલચે તને ઈમાનદારીથી દૂર કરી દીધો. હવે આપણે તને દંડ આપીશું. તારે બધા લોકોની જે ચીટી કાઢી છે તે પૈસા પાછા આપવાના રહેશે.”

રામુને આપઘાત જેવો શરમ થયો, પરંતુ ગામડાઓ ને વચન આપવું પડ્યું કે હવે ક્યારેય દૂધમાં પાણી નહીં મળે. લાલચે તેને મોટું શીખવાડ્યું કે ધંધો ઈમાનદારીથી જ ચાલે છે. લાલચ ટાંકી રાખશો તો નામ અને ઈજ્જત બન્ને જાય.

આવી રીતે રામુએ ફરી મહેનતથી અને સાચા માર્ગે ચાલવાનું શરૂ કર્યું. લોકો ફરી તેના ઉપર વિશ્વાસ કરવા લાગ્યા. રામુએ જીવનભર યાદ રાખ્યું કે લાલચ કોઈને મજબૂત નહીં પરંતુ નબળું બનાવે છે.

એક વૃદ્ધ અને તેની ચાર પુત્રો

એક ગામમાં ભીમજી નામનો એક વૃદ્ધ રહેતો હતો. ભીમજીના ચાર પુત્રો હતા – રમેશ, સુરેન્દ્ર, કિશોર અને મહેશ. ભીમજી જિંદગીભર મહેનત કરીને ખેતી કરતો અને પોતાના ચારેય પુત્રોને પ્રેમથી ઉછેર્યા હતા. હવે તે વૃદ્ધ થઇ ગયો હતો અને ઊંડા વિચારોમાં રહેતો કે મારા પુત્રો વચ્ચે પ્રેમ અને એકતા રહેશે કે નહીં.

ભીમજીને ખબર હતી કે તેના પુત્રો છૂટા છવાયા રહીને ઝઘડા કરતા રહે છે. કોઈ પણ કામમાં સહમત નથી થતા અને નાના નાના વિષયોમાં પણ વાદ વિવાદ કરી બેસે છે. વૃદ્ધને આ વાતનો બહુ દુખ હતો. તેણે વિચાર્યું કે કંઈક કરીને તેને પોતાનો સંદેશ સ્પષ્ટ રીતે સમજાવવો પડશે.

એક દિવસ તેણે પોતાના ચારેય પુત્રોને બોલાવ્યા. તેઓ બધાને બોલાવીને કહ્યું, “બાળકો, હું હવે બહુ વૃદ્ધ થઇ ગયો છું. મને ખબર છે કે હું વધારે દિવસ નથી જીવવાનો. હું તમોને એક પાઠ શીખવડાવવા માંગુ છું.”

ભીમજીએ ચાર લાકડાની છડીઓ મંગાવવી. દરેક પુત્રને એક છડી આપી અને કહ્યું કે તોડીને બતાવો. બધા પુત્રોએ સહેલાઈથી છડી તોડી નાખી. પછી ભીમજીએ ચાર છડીઓને જોડીને એક પોટલી બનાવી અને પુત્રોને કહ્યું, “હવે આને તોડીને બતાવો.”

પુત્રોએ ખૂબ જ શક્તિ લગાવી, પણ કોઈ છડી તોડી શક્યો નહીં. વૃદ્ધ હસતાં હસતાં બોલ્યા, “જેમ એક છડી સહેલાઈથી તૂટી જાય છે, તેમ જો તમે અલગ રહેશો તો દુનિયા તમને હારી શકે છે. પણ જો તમે ચારે ભાઈઓ સાથે મળીને રહેશો તો કોઈ તમારું કશું નહીં બગાડી શકે.”

આ પાઠથી પુત્રોએ મહત્વની વાત શીખી. તેઓ સમજી ગયા કે એકતામાં જ શક્તિ છે. ચારેય ભાઈઓએ વચન આપ્યું કે તેઓ ક્યારેય છૂટા નહીં પડે અને પિતા સાથે વચન આપ્યું કે પ્રેમ અને સહકારથી જીવે છે.

ભીમજી ખુશ થયા. અંતે તેમને લાગે લાગ્યું કે હવે તેમના મરણ પછી પણ તેમના પુત્રો વચ્ચે પ્રેમ અને એકતા રહેશે.

સાપ અને સાધુ

એક જંગલમાં એક સાધુ રહીને તપસ્યા કરતો હતો. તે ખુબ જ શાંતિથી જીવતો અને દરેક જીવના કલ્યાણની પ્રાર્થના કરતો. આસપાસના ગામના લોકો પણ સાધુને માન આપતા અને જરૂરિયાત મુજબ ભોજન પૂરૂં પાડતા.

જંગલમાં એક મોટો સાપ રહેતો હતો. તે ગામ તરફ જતો અને ગામના લોકોને ડંખ મારતો. લોકો સાપથી ઘણાં ડરતા અને બાળકોને બહાર રમવા પણ ન દેતા. ગ્રામજનો ને સાપની આદતથી ખુબ તકલીફ થવા લાગી.

એક દિવસ સાધુ ગામમાં આવ્યા ત્યારે લોકોએ તેમને આ સમસ્યાની વાત કહી. સાધુ જંગલમાં પાછા જઈને સીધા સાપ પાસે ગયા. સાધુએ સાપને પ્રેમથી બોલાવ્યું. સાપ સાધુને જોઈને શાંત રહ્યો કારણ કે સાધુના મુખે કરુણા ઝળહળતી હતી. સાધુએ સાપને સમજાવ્યું, “ભાઈ, તું ડંખ મારવાનું બંધ કર. લોકો તારા થી ડરે છે. તારે પણ પાપ લાગશે.”

સાપને સાધુના વચન ગમે. તેણે વચન આપ્યું કે હવે તે ક્યારેય કોઈને ડંખ નહીં મારી. ગ્રામજનો ખુશ થયા કે હવે સાપ તેમને ડંખ નહીં મારી.

પરંતુ થોડા દિવસ પછી ગામના બાળકો જંગલમાં રમતા રમતા સાપને જોઈને પથ્થર ફેંકવા લાગ્યા. સાપ તો ડંખ મારતો નહોતો એટલે તે ચૂપચાપ બેઠો રહ્યો. બાળકો દિવસે દિવસ વધારે તંગ કરવા લાગ્યા. સાપ દુઃખી થયો કે સાધુની વાત સાંભળી તેણે પોતાને કમજોર બનાવી દીધો.

સાધુ ફરી આવ્યો અને સાપને દુઃખી જોઈને પૂછ્યું, “શું થયું?” સાપ બોલ્યો, “મહારાજ, તમે કહ્યુ એમ મેં ડંખ મારવું બંધ કર્યું. પણ હવે દરેક મને તંગ કરે છે.”

સાધુ હસીને બોલ્યા, “અરે મૂર્ખ! મેં ડંખ મારવાનું ના કહ્યું, પરંતુ ફૂફકારવું તો પણ ભૂલી ગયો? લોકોને ડંખ ન મારીશ, પણ જરૂરી હો ત્યારે તારો અવાજ બતાવતો રહીશ. બધાને ખબર પડે કે તું જીવતો છે.”

સાપને સમજાયું કે બીજાને નુકસાન ન કરવું પણ પોતાની સુરક્ષા માટે ડર દેખાડવો જરૂરી છે. ત્યાર પછી તેણે ક્યારેય ડંખ ન માર્યો, પણ સમય પડતાં ફૂફકારતો રહ્યો અને લોકો પણ તેને તંગ કરવાનું છોડી દીધું.

ગુરુ અને વિવેકી શિષ્ય

પ્રાચીન સમયમાં એક આશ્રમમાં વશિષ્ઠ નામના મહાન ગુરુ નિવાસ કરતા. તેમની પાસે ઘણા શિષ્યો અભ્યાસ કરતા, પરંતુ તેમને સર્વમાં વિશેષ પ્રેમ હતો – આર્યન નામના એક વિવેકી અને ઋજુ શિષ્ય પર. આર્યન બહું જ બુદ્ધિશાળી અને સમજદાર હતો, ગુરુના દરેક વચનને હ્રદયમાં ઉતારતો અને પોતાના જીવનમાં અમલ કરતો.

એક દિવસ ગુરુ વશિષ્ઠે બધા શિષ્યોને બોલાવ્યા અને કહ્યું, “મને તમારી વિવેકશીલતા પરખવી છે. તમે બધા શહેરી બજારમાં જાવ અને કંઈક એવું લઈ આવો જે દુનિયામાં શ્રેષ્ઠ છે.” બધા શિષ્યો પોતાના પોતાના રસ્તે ગયા. આર્યન પણ ગયો.

કેટલાંક શિષ્યો મીઠાઈઓ, અમૂલ્ય રત્નો, સાડીઓ અને સુગંધિત ફૂલ લઈને પાછા ફર્યા. દરેકે પોતાની વસ્તુ ગુરુને બતાવી. ગુરુ હસ્યા, પરંતુ આર્યન હજુ પાછો આવ્યો નહોતો. ગુરુએ રાહ જોઈ.

થોડા સમય પછી આર્યન એક નાનું બકરાનું જીભ લઈને પાછો આવ્યો. બધાને આશ્ચર્ય થયું. ગુરુએ પૂછ્યું, “આ શું છે?”

આર્યને નમ્રતાથી કહ્યું, “ગુરૂદેવ, મેં વિચાર્યું કે દુનિયામાં સૌથી શ્રેષ્ઠ વસ્તુ જીભ છે. સારી જીભ વાતથી પ્રેમ જગાવે, સંવાદ ઉભો કરે, દુખ દુર કરે અને સંબંધો મજબૂત કરે છે.”

ગુરુ અત્યંત પ્રસન્ન થયા અને કહ્યું, “શાબાશ આર્યન! હવે બીજું કામ. હવે જાઓ અને એવી વસ્તુ લાવો જે દુનિયામાં સૌથી ખરાબ છે.”

બીજા દિવસે ફરી બધાએ ભવિષ્ય પ્રમાણે નકારા વસ્તુઓ લાવી. આર્યન ફરી પણ જીભ લઈને આવ્યો. ગુરુ આશ્ચર્યચકિત થયા, “ફરી જીભ?”

આર્યન વળી નમ્રતાથી બોલ્યો, “હા ગુરુદેવ, જીભ જ સૌથી ખરાબ પણ છે. વાણીથી જ ઝઘડા, યુદ્ધો, અયોગ્ય વાતો અને દુખ પેદા થાય. જો જીભ કાબૂમાં ન હોય તો તે માનવને પતન તરફ લઈ જાય છે.”

ગુરુએ આર્યનને આશીર્વાદ આપ્યા અને કહ્યું, “તને સાચો વિવેક છે. સાચું જ છે – મનુષ્યનું કલ્યાણ કે વિનાશ, બેવમાં વાણીનું મહત્ત્વપૂર્ણ સ્થાન છે. સાચું બોલવું, સમયસર બોલવું અને જરૂરી બોલવું – એ જ શ્રેષ્ઠતા છે.”

આ રીતે આર્યનનો વિવેક દરેક માટે પ્રેરણાસ્ત્રોત બન્યો.