પ્રેરણાદાયી ટૂંકી વાર્તા
શ્યામ અને વંચિત વાડી — પ્રેરણાદાયી ટૂંકી વાર્તા
એક નાનકડું ગામ હતું — અંબાપુર. ગામનો જંગલ અને ખેતરો એટલા પ્રસિદ્ધ કે આસપાસના ગામમાં પણ એની મીઠી વાતો થતી. અંબાપુરમાં ફળોના બાગ, શેરડીના ખેતર અને ગામના કૂવામાં શીતળ પાણી — ગામ સમૃદ્ધ હતું, પણ સાથે બધાં સહકારથી જીવે.
આ ગામમાં રહેતો એક નાનો છોકરો — શ્યામ. શ્યામના પપ્પા ખેતરમાં મજૂરી કરતા. ઘર સાવ નાનું, પણ ખોટ કોઈને લાગતી નહિ. શ્યામનું મન ઉંચું — તેણે સખત પરિસ્થિતિમાં પણ હંમેશાં ખુશ રહેવું શીખી લીધું હતું.
શ્યામને ફળના વૃક્ષો ખુબ જ ગમતા. ગામની મધ્યમાં ‘વંચિત વાડી’ નામે જૂનો બાગ હતો. પચીસેક વર્ષ પહેલા ગામના વડીલોએ ઘણા ઝાડ વાવ્યા, પણ જેમ જેમ સમય ગયો, વાડી સુકાતી ગઈ. કોઈ ત્યાં જતું નહોતું, કારણ કે પંખીઓના ઘોંસલા તૂટ્યાં, ઝાડ સુકાયા, વાડી કાંટાઓથી ભરાઈ ગઈ.
શ્યામ જ્યારે શાળાથી પાછો આવતો, ત્યારે વંચિત વાડી પાસે ઊભો રહીને ઝાડોને જોયે. ક્યારેક યાદ આવે — “આમાં ક્યારેક ફળ ખાવા મલતાં, હવે સુકું થયું.”
એક સાંજ શ્યામ એના પપ્પા સાથે વાડી પાસે ગયો. પપ્પાએ કહ્યું — “દીકરા, જુના વડીલોએ આ વાડી ઊભી કરી. જો આપણે સાચવી શક્યા હોત, તો તને તાજાં ફળ મલત.”
શ્યામની આંખો ભીની થઈ ગઈ. મનમાં ઊંડું વિચાર્યું — “આ વાડી ફરી લીલી થઈ શકે ને?”
બીજે જ દિવસે શ્યામે વિચાર કર્યો — “મારે એકલો શું કરી શકું? પણ જો મિત્રો જોડાય તો કામ બનશે.” શાળામાં મિત્રો પાસે વાત કરી — “ચાલો, વંચિત વાડી બચાવીએ!”
મિત્રો બોલ્યા — “પૈસા ક્યાંથી આવશે?”
શ્યામ બોલ્યો — “પૈસા જોઈએ નહિ, શ્રમ જોઈએ. ઝાડો ઊગાડવા માટે આપણે ઝાડનાં બિયાં તો ઘરથી, ખેતરમાંથી લઈ શકીએ ને?”
મિત્રોએ હા પાડી. શ્યામે દર શનિવારે ‘વંચિત વાડી દિવસ’ રાખ્યો. ૫-૬ મિત્રો મળીને વાડીમાં કાંટાં સાફ કરવા લાગ્યા. જૂના સૂકા ઝાડો કાપી નાખ્યા. જમીન ખોદી, ખાડા ખોદીને નવા બિયાં વાવ્યા.
કેટલાક લોકો કહ્યું — “આ શ્યામ શું કરી રહ્યો છે? બચ્ચા કરતાં શું વાડી લીલી થશે?”
પણ શ્યામને કોઈ શંકા નહોતી. દર રવિવારે ગામનાં વડીલને બોલાવી સમજાવતો — “દાદા, આ વીંટીપિંડો વાવીએ, આ છાયાના વૃક્ષો લાવીએ.”
ગામનાં કેટલાંક વડીલો ખુશ થયા. થોડાં સૂકા છોડ, થાંભલા, ખાતર આપી સહાય કરી. નાના બાળકો પોતે ઘરે પાણી ભરતી વાસણો લઈ આવતા, વાડીમાં છોડને પાણી આપે.
પહેલા જ વાંદરો, કાગડા કે ચકલી પણ પાસે ના આવતા. પરંતુ થોડા દિવસ પછી વાડીમાં કલરવ થવા લાગ્યું. ચકલી, કાબર, કાગડા પાછા આવ્યાં. છોકરાઓએ પંખી માટે પાણીના વાસણ મુક્યાં.
માસો પસાર થયો. વાડીમાં નાનાં છોડ ઉગવા લાગ્યાં. શ્યામ રોજ સવારે સ્કૂલ જતાં પહેલા તાજાં પાંદડાં જોઈને ખુશ થતો. એ કહેતો — “આ છોડ તો મારા મિત્ર છે!”
એક વખત ગામમાં ગરમી પડતી. પાણીને લેણાપાણી કરવા પણ મુશ્કેલી. તળાવો સુકાતા. વાડીમાં પાણી પહોંચાડવું મુશ્કેલ. શ્યામ અને મિત્રો પાસે કોઈ વિકલ્પ નહોતો — ઘેર ઘેર જઈને નહિ વપરાયેલ પાણી ભેગું કરી લાવતા. ભૂંગળા વાસણ, તૂટેલા ઘડાં, ભૂખ્યા ઘરનાં ડબ્બાં — બધા વાસણ વાડી સુધી જાય.
આ બધું જોઈને ગામનાં વડીલો વિચારમાં પડી ગયા. એમણે બેઠક બોલાવી — “આ શ્યામ અને એના મિત્રો પાસે પૈસા નથી, ઊંચું સ્થાન નથી, પણ વાડી જલાવી શક્યા!”
તેઓએ નક્કી કર્યું — “હવે વંચિત વાડી માત્ર શ્યામની નથી — આખા ગામની છે.” વડીલોએ ગામનાં દરેક ઘેરથી ખાતર, સૂકા પાંદડાં, ખેતરની ખાતર પૂરી પાડવા કહ્યું. ક્યારેક ખાલી ખેતરમાંથી પાણીનું લાઈન વાડી સુધી ખેંચવામાં આવ્યું.
હવે વંચિત વાડી ફરી લીલી થઈ ગઈ. જૂનાં સૂકા ઝાડોની જગ્યાએ ફળનાં વૃક્ષો લહેરાય. ચકલી, માયૂર, કાગડા બધાં પાછા આવ્યાં. બાળકો છાંયામાં રમે, વડીલો ઝાડ નીચે વાતો કરે.
એક દિવસ ગામનાં પાટીલએ શ્યામને આખા ગામ આગળ બોલાવ્યો. કહ્યું — “આ છોકરાએ બતાવ્યું કે નાના પગલાં મોટી ફેરફાર કરી શકે.”
શ્યામ બોલ્યો — “વાડીમાં ફળ ઉગ્યા, પણ એમાં ખુશી પણ ઉગી છે.”
આજેય અંબાપુરનાં લોકો કહે છે — 🌳✨ “જ્યાં શ્યામનું સ્મિત છે, ત્યાં વંચિત વાડી ક્યારેય સુકાશે નહિ!”
હિમંતીનો દીવો — પ્રેરણાદાયી ટૂંકી વાર્તા
એક નાનકડું ગામ હતું — પ્રગતિપુર. એ ગામની વિશેષતા એ હતી કે ગામ સાવ ખડકાળ પથ્થરથી ઘેરાયેલું હતું, પરંતુ ત્યાંના લોકોનું દિલ હરિયાળું હતું. લોકો મહેનત કરનાર, પ્રેમાળ અને હંમેશાં આગળ વધવાની કોશિશમાં રહેતા.
એજ ગામમાં એક છોકરી રહેતી — નામ હતું હિમંતી. હિમંતીનું નામ જ એના સ્વભાવને યોગ્ય લાગતું. હિમંતી નાની હતી, પણ એને કોઈ પણ મુશ્કેલી આગળ ઝૂકવું આવડતું નહોતું. ઘરમાં માતા, પિતા અને નાનો ભાઈ. પિતા લોખંડના કામ કરતા, ક્યારેક ગામમાં લોકોના ઘર ને મૂડી કામ કરી દેતા. મા ઘરમાં સિલાઈ કરતી.
હિમંતી શાળા જતી, પણ શાળાનું મકાન જૂનું હતું. ગામમાં વીજળી ઘણીવાર બંધ રહી જતી. વરસાદ પડે તો કાચા રસ્તા હરણપીઠ બની જાય. છતાં બાળકો ભણવા અચૂક જતા.
એક રાત્રે વરસાદ પડ્યો. બીજા દિવસે ગામની શાળામાં અંદર અંધારું. ટીચર કહે — “આજે વાંચવાનું નહિ થાય. વીજળી નથી.”
હિમંતીએ પૂછ્યું — “અંધારમાં વાંચી શકીશું નહિ?”
શિક્ષક બોલ્યા — “દીકરી, દીવો ક્યાંથી લાવીએ? મશાલ પણ ખૂટશે.”
હિમંતીને લાગ્યું કે આ રીતે તો આખું ગામ પાછું રહી જશે. એણે મનમાં નક્કી કર્યું — “હું ગામમાં પ્રકાશ લાવીને જ રહીષ.”
શાળામાંથી પાછી આવીને હિમંતીએ મમ્મીને કહ્યું — “મા, એક દીવો આપો.”
મમ્મી બોલી — “દીકરી, આપણાં ઘરમાં પણ એક જ દીવો છે.”
હિમંતીએ કહ્યું — “મા, અંધારું દૂર કરવું છે. તમે જો મારો સાથ આપશો તો હું બધું કરી લઉં.”
મમ્મીએ હસીને જૂની સિલાઈના પેટામાંથી થોડાં રોમાળાના કાપડ, જૂની ડબ્બી અને થોડુંક તેલ આપ્યું. હિમંતીએ ગામના બાળકોને બોલાવ્યા. બધાંને સમજાવ્યું — “જો દરેક ઘરમાં નહિ વપરાયેલ પડેલી ડબ્બી, વાસણ અને થોડું તેલ લાવીએ તો કેટલી મશાલો બની શકે!”
બાળકો અહીં-ત્યાંથી નહિ વપરાયેલ વસ્તુઓ લાવવા લાગ્યાં. કોઈએ ટીંકુડીની પેટી લાવી, કોઈએ તૂટેલી બાટલી. હિમંતીએ બધાંને જૂના કપડાંમાંથી વાટીલા બનાવ્યાં. સૌએ મળીને બેસીને દીવા તૈયાર કર્યા. શિક્ષકને કહેવું પણ નહોતું પડ્યું — બાળકો શાળામાં પ્રકાશ લાવવાની તૈયારી કરી રહ્યા હતાં.
બીજે દિવસે હિમંતીએ ૨૦ દીવા તૈયાર કરીને શાળામાં મૂકે. ગામના વડીલોને બોલાવ્યા. આખા પાથરેલાં વર્ગખંડમાં દીવા ઝળહળાવા લાગ્યાં. શિક્ષકની આંખે પાણી આવ્યું — “દીકરી, તું આપણા માટે આશાનું દીવો બની.”
હિમંતીએ ત્યાં જ કહેલું — “ગુરુજી, શિક્ષણ કોઈ વીજળી પર આધાર રાખે એ તો ખોટું ને? આપણે પોતે પ્રકાશ થવો છે.”
આ દીવા ફક્ત શાળાની ચારેક દીવાલો સુધી મર્યાદિત નહોતા રહ્યા. ગામનાં કેટલાક ઘરમાં બાળકો સાંજે ધાબા પર બેઠા, દીવો બળાવતાં અને પોતાના પાટિયા, સાહિત્ય વાંચતાં. પહેલાં જ્યાં સંજ્ઞા સાંજે રમવા જતી, ત્યાં હવે બાળકો હિમંતીના દીવા સાથે ભણતા.
આ વચ્ચે હિમંતીએ બીજું વિચાર્યું — “ક્યારેક તેલ પણ ખૂટી જાય. પછી શું?”
એ ગામનાં વડીલો પાસે ગઈ — “દાદા, અમારી પાસે સૂર્ય છે ને? તો આપણે સૂર્યનો પ્રકાશ સંગ્રહીએ.”
ગામના લોકોને આશ્ચર્ય — “સૂર્યનો પ્રકાશ?”
હિમંતીએ શિક્ષકની મદદથી નાની સૂર્ય લાઇટ ખરીદવાની યોજના બનાવી. નહિ વપરાયેલ કાગળ, પ્લાસ્ટિક વેચીને થોડા રૂપિયા ભેગાં કર્યા. શાળાના પૂર્વ વિદ્યાર્થીઓએ પણ મદદ કરી. થોડા મહિનામાં શાળામાં સૂર્ય પેનલ લાગી ગયા. હવે શિક્ષકને દીવા પણ બનાવવાના ન રહે. સૂર્યથી ઊર્જા, આનંદથી ભણતર!
હિમંતીનું આ સંકલ્પ હવે ગામનો ગૌરવ બની ગયું. લોકો કહે — “હિમંતી દીકરા જેવી હોય તો અંધારું ક્યારેય છવાતું નથી.”
આજેય કોઈ બાળક હિમંતી પાસે આવે ને કહે — “દીદી, મને અંધારું લાગે છે…” તો હિમંતી હસીને કહે — “આ દીવો લે, પણ સાચો દીવો તારા અંદર છે. એને સળગાવજે.”
આ પ્રગતિપુરનું સાચું પ્રકાશ એ દીવા નથી — હિમંતી જેવા મનમાં ઊજળું વિચારો છે.
✨🪔📚 જ્યાં હિમંતી છે, ત્યાં અજવાળું છે!
દીપક અને નીલકંઠ — પ્રેરણાદાયી ટૂંકી વાર્તા
સૌરાષ્ટ્રના એક ખૂબ જ સુંદર ગામમાં રહેતો હતો નાનકડો બાળક — નામ હતું દીપક. દીપક નાનો હોવા છતાં ઘણો જ સમજદાર, કુદરત પ્રેમી અને સહાયરૂપ હતો. દીપકને દિવસભર ગાય-ભેંસો પાછળ દોડવું, ખેતરમાં પક્ષીઓ જોવા જવું, વૃક્ષો નીચે સૂઈને આકાશ જોવું — એમ જ ગમતું.
દીપકનું ઘર એકદમ સાદું. પપ્પા ખેડૂત, મા ઘરનું કામ કરે. ઘરમાં નાની બહેન રીમા. દીપક રીમાને વારંવાર વૃક્ષો વિશે, પાંખીડાં વિશે ગમતી વાતો કહે. રીમા કહે — “ભાઈ, આ પંખી ક્યાં રહે છે?”
દીપક હસીને કહે — “રે રીમા, પંખી ઝાડમાં ઘોંસલું કરે, પણ એની સાચી જગ્યા તો આખું આકાશ છે.”
એક દિવસ ખેતરમાં ભારે પવન સાથે વરસાદ પડ્યો. પવનમાં ઘણાં ઝાડો તૂટી પડ્યા. ઘણા પક્ષીઓના ઘોંસલા ઉડી ગયા. ખાસ કરીને દીપકને ખૂબ જ ગમતો પક્ષી નીલકંઠ — એની જોડી વાવમાં જ રહેતી, એનો ઘર તૂટી ગયો.
બીજે દિવસે દીપક સામાન્ય ખેતરમાં ગયો તો ઝાડ નીચે નાનકડું નિલકંઠ બેસેલું. પાંખો ભીના અને થાકેલું. દીપકે એને ધીમે હાથમાં લીધો. પંખી નહોતું ડર્યું — જાણે એ દીપકને ઓળખે. દીપક એને ઘેર લઈ ગયો.
રીમાએ કહ્યું — “ભાઈ, આ નાનો મોર કેવો લાગે છે!”
દીપકને એક વિચાર આવ્યો. ઝાડ તો તૂટ્યું, પણ બીજું ઝાડ ઊગાડી શકાય. અને પંખીને ઘર મળે એમ તે નક્કી કર્યું. દીપકે ગામના વડીલોને કહ્યું — “આપણે નવા ઝાડ લગાવીએ, પંખીને ઘર આપીએ.”
લોકોએ કહ્યું — “દીપક, તું નાનો છે. આ ઝાડ ઊગાડવાનું કામ વડીલોનું છે.”
દીપકે જવાબ આપ્યો — “વડીલો ઊગાડે ને, પણ હું પાણી નાંખીશ, ખુરપું મારીશ, માવજત કરીશ.”
દીપકનાં શબ્દો સાંભળી ગામના લોકો ઉમટ્યા. નહિ વપરાયેલ બીજ, નાના છોડ, માટી — બધું ભેગું થયું. ગામના ખેતરપાછળ, ખાલી વાડામાં નાનકડું વાવિયું તૈયાર થયું. દીપક રોજ વહેલો ઊઠીને પાણી છાંટે, ગાયના ઘાસપાતું વાવે, પાળી ઝાડની રાખે.
કેટલાક બાળકો પણ જોડાયા. સૌએ મળીને વાડામાં ઝાડો લગાવ્યાં. ધીમે ધીમે તેમાં પંખીઓનો કલરવ સંભળાવા લાગ્યો. નીલકંઠે ફરી ત્યાં આવીને વસવાટ શરૂ કર્યો. પહેલું ઘર તૂટ્યું — પણ દીપકના હિંમતથી બીજું ઘર ઊભું થયું.
દીપક રોજ સાંજે નીલકંઠને બોલાવે — “આજા મીતર, તારો આ આંગણો છે.”
ગામના વડીલો હવે દીપકને ‘ઝાડ મિત્ર’ કહેવા લાગ્યા. નાના બાળકોને કહે — “જો દીપકને, એમના જેવા બનીને ઝાડ ઉગાડો. ઝાડથી પંખી મળે, પંખીથી આનંદ મળે.”
દીપકને ખબર હતી કે આ માત્ર શરૂઆત છે. રીમાને કહે — “રીમા, એક ઝાડે બે પંખી રહે છે, તો હજાર ઝાડે કેટલા રહે?”
રીમા હસીને કહે — “કેટલાંય! એટલે તું હજારો ઝાડ ઊગાડ.”
દીપક હસ્યો — “હા બહેન, આખું આકાશ નાનું પડે એટલા ઝાડ ઊગાડું.”
આજે દીપકનું વાવિયું મોટું જંગલ બની ગયું છે. ગામમાં વાડા પાસે નીલકંઠના રંગીન પાંખો ચમકે છે. ખેતરમાં પાક ટકાવે છે. લોકોને લાગે છે — દીપક હોય ત્યાં હરિયાળી છે, હરિયાળી હોય ત્યાં પક્ષી છે, પક્ષી હોય ત્યાં સુખ છે.
🌳🦚✨ દીપક — નાના હાથથી મોટા ઘર ઊભું કરે!
મનમોહન અને કાગડાની મિત્રતા — પ્રેરણાદાયી ટૂંકી વાર્તા
સૌરાષ્ટ્રના મધ્યમાં આવેલું એક સુંદર ગામ — મોરારપુર. મોરારપુર ગામ બરાબર નાના જંગલ અને તળાવ વચ્ચે આવેલું. ગામનાં લોકો ખેતી કરે, પશુપાલન કરે અને કુદરતને જીવ કરતા વધુ પ્રેમ કરે.
આ ગામમાં રહેતો હતો નાનકડો દીકરો — મનમોહન. મનમોહનનું નામ બધાને એટલા માટે યાદ હતું કે એ ગામડાની શાળામાં સૌથી ચપળ, સમજદાર અને કુદરત-પ્રેમી હતો. મનમોહનને બાળપણથી પક્ષીઓ સાથે વાતો કરવા ગમતું. એણે પોતાના ઘરમાં એક નાનકડું વાડું પણ તૈયાર કર્યું હતું, જ્યાં રોજ સવારે દાણા અને પાણી છાંટતો.
મનમોહનની ખાસ એક મિત્ર હતી — કાગડી. કાગડી એટલે એક કાગડો, જે રોજ સવારે મનમોહનના ઘર પાસે ઊડીને આવે. મનમોહન તેના માટે પાણી-દાણા તૈયાર રાખે. કાગડો એની બાજુમાં બેસી જાય. ધીમે ધીમે મનમોહને લાગ્યું કે કાગડો એની વાત સાંભળે છે, એની ખુશી-દુઃખ સાંભળે છે.
એક દિવસ ગામમાં ભારે વાવાઝોડું આવ્યું. આખું આકાશ કાળા વાદળોથી ઢંકાઈ ગયું, ઝાડો હલાવા લાગી ગયા. વીજળી કડાકા-ભડાકા સાથે પડી. વરસાદ પડ્યો પણ પવન સાથે પડતા ઘણા પક્ષીઓનાં ઘર તૂટી ગયાં.
બીજે દિવસે વહેલી સવારમાં મનમોહને જોયું કે એની કાગડી ગામના રસ્તે એક ખૂણે બેઠી છે, પાંખ ગાયબ, શરીરથી નબળી. મનમોહને તરત એને હાથમાં લીધો. પ્રેમથી ઘેર લાવ્યો. મમ્મી થોડી ચિંતિત — “બાળક, પક્ષી ઘેર લાવશો તો ઈજા ક્યાં સુધરે?”
મનમોહન બોલ્યો — “મા, ઈજામાં જ મદદ જોઈએ. કુદરતનો મિત્ર બનવો હોય તો મદદ કરવી જ પડે.”
મનમોહને જૂના ટુકડા, સૂકું ઘાસ ભેગું કરીને નાનકડું ખોંખું તૈયાર કર્યું. કાગડીને ત્યાં બેસાડી. રોજ એને પાણી, દાણા, ક્યારેક દૂધ પીવડાવતો. કાગડીના પાંખે ધીમે ધીમે જોર આવ્યું. થોડાં દિવસમાં કાગડી ફરી હળવા પાંખ ફફડાવવા લાગી.
આ દરમિયાન મનમોહને ગામનાં બીજા બાળકોને બતાવ્યું — “જુઓ, પાંખ તૂટી જાય તો કુદરત પક્ષીને છોડી દેતી નથી. આપણે થોડીક મદદ કરીએ તો જીવ બચી જાય.”
કેટલાક બાળકોને આનંદ થયો — “મનમોહન, આપણે પણ પક્ષીઓ માટે કંઈક કરીએ.”
મનમોહને વિચાર્યું — “કેટલાક વૃક્ષો તો તૂટ્યા છે, ફરી પક્ષી જ્યાં વસે તેવું કંઈક બનવું જોઈએ.” એમ કહીને ગામના ખાલી વાડામાં નાનકડાં માટી-કાપડના પાંખી ઘર બનાવવાનો વિચાર મૂક્યો.
ગામનાં વડીલો પણ જોડાયા. નહિ વપરાયેલ ટીન, લાકડાં, પાટલા, ખાલી ડબ્બાં — બધું ભેગું કરાયું. સૌએ મળીને દર ઝાડે નાનાં પાંખી ઘર બાંધ્યાં. મંદીરે, શાળા પાસે, ખેતર પાસે — ક્યાંક પણ જગ્યા મળે ત્યાં.
આ બધું કરવા પાછળ મનમોહનની ‘કાગડી મિત્ર’ જ કારણ હતી. કાગડી હવે સ્વસ્થ થઈ ગઈ. એ મનમોહનના ખોળામાં બેઠી રહેતી, ક્યારેક એને ચૂંચું મારતી — જાણે કાગડી પણ કહેતી હોય — “તું મારા માટે જે કર્યું, તે બીજાંઓ માટે પણ કરીશ ને?”
કેટલાક મહિનામાં એ વાડું પક્ષીઓના કલરવથી ગુંજ્યું. ચકલી, કાબર, કાગડા, મોરલી — અનેક પક્ષીઓ નાની વાડીમાં ઘર બનાવે. ગામના નાના બાળકો રોજ સવારે દાણા છાંટે, પાણી ભરે, પાંખીડાંને પ્રેમથી બોલાવે.
એક વાર ગામમાં મેળો લાગ્યો. ગામના વડીલોએ સભામાં મનમોહનને સ્ટેજ પર બોલાવ્યો. વડીલ બોલ્યા — “આ નાનકડા બાળકના દિલમાં જે છે, એ દરેકને હોવું જોઈએ. જેના માટે કુદરત મિત્ર બની જાય, એનો ખાલી ઘર નહિ — આખું ગામ ઘર બની જાય.”
મનમોહને ત્યાં જ કહેલું — “પાંખ છોડીને જોવું નહિ. પક્ષી જીવતું હશે તો વૃક્ષ જીવશે, વૃક્ષ જીવશે તો આપણું ગામ જીવશે.”
આ વાત સાંભળીને ગામમાં નાના બાળકો મનમોહનની જેમ જ ખુદના ઘર પાસે ઝાડ લગાવે. પાંખીડાંને ઘરો આપે. નહિ વપરાયેલ વસ્તુઓનો ઉપયોગ કરે. કચરો જમીન પર નહિ નાખે.
કાગડી હવે સંપૂર્ણ સ્વસ્થ થઈ ગઈ છે. એ રોજ સવારે મનમોહનના ખોળે બેસે, ખેડૂતી વાડે સુધી ઉડી જાય. મનમોહન એની તરફ જુએ ને કહે — “તને જોઈને મને લાગે છે — સાચી મિત્રતા મૌન હોય, પરંતુ એમાંથી જ આખું કુદરત જીવતું રહે.”
આજેય મોરારપુર ગામનું સૂત્ર છે — ‘એક કાગડી બચાવશો, હજારો પાંખીડાં ઉમટશે.’
🌿🐦✨ મનમોહન — નાના દિલમાં મોટા પાંખો ઉગાડે!